1
KAPPIE IN WILDWEST
Bloedige Duitse wraak
na aanslag hele dorp
dompelde
in rouw
De tijd keerde zich om
en het was een beetje
die avond
griezelig
C
WENNEKER
Oude Proever
VRIJDAG 17 SEPTEMBER 1954
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
15
HET DRAMA VAN PUTTEN.
„Ga gerust naar de kerk,
dan gebeurt er niets"
(Van onze speciale verslaggever).
Nacht op de weg van Putten naar Nijkerk. Een snel rijdende legerauto,
plotselinge schoten uit een mitrailleur, gierende banden, brekende ruiten,
geschreeuw van gewonden, een wegrijdende wagen en vluchtende stappen
van een aangeschoten officier vormden de ouverture van een tragedie, die
als „Het Drama van Putten" in het zwarte boek van Nederland in oorlogs
tijd, van vyf jaar gruwel en geweld, in vurige letters opgetekend staat. Op
30 September zal het 10 jaar geleden zijn dat op die naehtelijk-stille weg
op een Duitse legerauto een aanslag werd gepleegd door een verzetsgroep,
die een der gewonde officieren liet ontvluchten en de kapotgeschoten wa
gen op de weg liet staan. Feit en plaats van de aanslag waren dus onmid
dellijk bekend en dit werd aanleiding voor een verschrikkelijke vergelding,
die in de reeds zo gruwzame geschiedenis van de Duitse terreur in ons land
zijn weerga niet vindt.
zen ze de kerk op", had één der vrou
wen gezegd. De angst steeg met de
minuut en ieder vreesde het ergste
toen de vrouwen met kinderen bene
den 4 jaar het gebouw mochten ver
laten. Anderen namen het niet zo
zwaar op, noemden het bangmakerij
een enkeling lachte, al was het
wat nerveus.
Dat was de Duitsers te bar deze
onmenselijk wrede bangmakerij was
Reeds enkele uren na de
trokken die Zondagmorgen Duitse
troepen naar het Veluwedorp, dat nog
in volkomen onwetendheid van het
gebeurde te ruste lag. Het dorp werd
van drie kanten ingesloten. Op de
plaats van de aanslag, bij de Olde-
nallerbrug, werden al vroeg enkele
boeren die te melken zouden gaan,
byeen gedreven om te worden ver
hoord. Om 9 uur waren aan de an
dere kant van het dorp, op de weg
naar Harderwijk, reeds vele gevan
genen gemaakt.
Maar in het dorp zelf wist men nog
van niets. Putten maakte ^ich gereed
om naar de kerk te gaan. In de loop
van de morgen drongen er echter ge
ruchten door in het omsingelde dorp;
de mannen werden gewaarschuwd
voor een razzia en verdwenen weer
uit de kerken. Inmiddels werd de
ring steeds nauwer toegehaald; op
kruispunten werden mitrailleurs op-
festeld; Duitse soldaten patrouilleer
en door de straten.
Na kerktijd begon de jacht. Kerk
gangers, die het dorp wilden verlaten
werden opgevangen en in het Ge
meentehuis gevangen gezet. Om
streeks 12 uur viel de eerste dode in
het dorp. Eerder in de morgen waren
in de buurtschappen rondom reeds
enkele mannefl neergeschoten.
Mooi geraakt
Als schapen ter slachting trokken
honderden Puttenaren met vrouw en
kinderen naar de kerk. In een kerk
kon immers niets ergs gebeuren Het
risico van gehoorzamen leek kleiner
dan het risico van wegschuilen of
vluchten, zo geraffineerd waren de
Duitse dreigementen wel. Boven ver
denking staande politieagenten gaven
de raad: Ga gerust naar de kerk dan
gebeurt er niets. Ze waren er van
overtuigd dat dit inderdaad het ver
standigste was. Andere politieman
nen, met meer zin voor de realiteit
adviseerden meteen iedere man de
bossen in te vluchten, zo vlug als
zijn benen hem dragen konden.
Niet allen gingen. Een enkeling
kroop in bed er heersten deze Zon
dagmorgen plotseling vreselijke ziek
ten waarvan men de vorige dag nog
niets af geweten had. In de meeste
gevallen slaagde de list.
Enkelen werden neergeschoten op
aun vlucht, zoals het meisje dat zien
verzette toen de Duitsers haar moei
lijk lonende vader wilde meenemen
en trachtte te vluchten toen zij zelf in
haar vaders plaats mee moest gaan.
Een jongen, die van geen razzia
wist, zag zonder enige waarschuwing
zijn vriend naast zich neerschieten en
hoorde een SS-er zeggen: „Wat heb
ben we die mooi in het hart ge
raakt!"
Duits „grapje"
De vrouwen moesten naar de kerk,
de mannen naar de school er vlak
by. Tegen een muur van een café en
een garage werd een groepje man
nen apart gezet. „Als er 12 zijn wor
den jullie doodgeschoten, werd er ge
zegd.
Het werden er 12, het werden er
15, 20, 30 en nog steeds stonden
die mannen daar, met het vooruit
zicht elk ogenblik te kunnen worden
gefusileerd. Maar het gevreesde mo
ment bleef uit, De spanning werd tot
het ondraaglijke opgevoerd. Later op
de dag werden ze opgesloten in de
Eierhal, nog steeds apart en nog im
mer met de dood voor ogen.
De kwelling werd voortgezet.
Maandag, toen de andere mannen al
op het Marktplein stonden om te
worden weggevoerd, werden zy weer
bijeengedreven op de stoep in de
Dorpsstraat. Ze moesten knielen.
Links en rechts kwamen mitrailleurs
en voor hen een rij militairen met de
teweren in de aanslag het execu-
epeleton. „Als er geschreeuwd
wordt: „Schieten", val je maar alle
maal één kant uit, commandeerde
een officier, „dan blijft er misschien
wel één van jullie in leven". Er
werd nog dikwijls geschreeuwd, maar
er werd niet geschoten. Het was
maar een Duits grapje, ontsproten
aan een duivels-sadistisch brein.
Later moesten zij zich by de ande
ren aansluiten, maar steeds werd het
groepje apart gehouden, tot in de
trein en net kamp Amersfoort toe.
En al die tijd genoten de beulen van
him angstige vrees.
Stenguns in de kerk.
Ook in de kerk heerste een sfeer
van martelende angst. „Straks bla-
MIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIM
„We waren evacué in Putten.
Mijn man was des Zondags
even de buurt ingegaan en met
teruggekomen. Maandags ging
ik des morgens naar de kerk,
maar ik kon niets over hem te
weten komen. Ik ging in de
deur staan. Rij na rij trok mij
voorbij; allemaal onbekende ge
zichten. Het was een lange, lan.
ge stoet; de hoop kwam weer
boven: Teun is er niet bij".
Tothet allerlaatste gelid
daar liep hij; vlak voor de
karabijnen der soldaten. Ik heb
hem nooit weer gezien".
voor hen een ernstige zaak en dus
moest iedereen bang zijn en vooral
niet lachen. Een soldaat kwam con
troleren, dicht met zjjn gezicht voor
iedere vrouw of er misschien nog
iemand lachte Op de gaanderij
werd met stenguns gekletterd en op
de gevangen vrouwen gemikt.
Zo werd de spanning tot het uiter
ste opgevoerd. Tot plotseling ieder
een naar huis mocht met het consig
ne: 's avonds niet meer buiten komen
en de volgende morgen om 10 uur
present, met eten voor de mannen.
Door de donkere avond trokken de
vrouwen naar huis zij waren vei
lig, voorlopig, maar de kwellende
onzekerheid over de toekomst en over
het lot van hun mannen en zoons
bleef bestaan. Zij gingen een slapelo
ze nacht in.
Dodentransport.
De school was overvol. Mannetje
aan mannetje stonden de bijeenge
dreven Puttenaren daar, zonder eten,
zeker 100 in een lokaal. Nieuwe ge
vangenen werden met de geweerkol
ven naar binnen gestoten.
De nieuwe dag bracht niet veel
goeds. In de kerk besteeg ds. Holland
bij het ochtendgloren het spreekge
stoelte. Hij wees katholiek en protes
tant op de hoge hand des Heren die
Trieste cijfers
Op 2 October 1944 zijn^iit Put
ten 631 mannen weggevoerd
naar Amersfoort. Üït dit kamp
zijn er 29 teruggekeerd, 12
sprongen uit de trein op weg
naar Duitsland en 44 kwamen
in 1945 uit de concentratiekam
pen terug; 534 mannen hebben
de martelingen en ontberingen
in de kampen niet overleefd.
Van hen waren 414 inwoners
van Putten; de anderen waren
evacué's, onderduikers, pen
siongasten en toevallige voor
bijgangers.
Na hun terugkeer in het dorp
zijn nog 5 mannen overleden.
Tydens de razzia op 1 October
waren reeds 7 Puttenaren neer
geschoten, zodat het totale do
dencijfer 546 bedraagt.
Op de avond van 2 October
werden 84 woningen en boerde
rijen platgebrand. Ook enkele
café's en werkplaatsen gingen
in vlammen op. Putten telde in
die dagen circa 2500 woningen
en 10.000 inwoners.
VVVVVVVVWW*\*A\A'V\VVVVV
de mannen ook in deze benauwde
ogenblikken tot hulp zou zyn en
droeg allen in een diep bewogen ge
bed op in de genade en goedertieren
heid Gods. Gezamenlijk zongen de
mannen, velen met tranen in ogen
en stem, Psalm 84 vers 3 en 4. Nooit
hadden de woorden voor hen een zo
diepe betekenis als deze morgen.
Maar weldra verbraken schreeu
wende soldatenstemmen weer de
stilte in het kerkgebouw. Oberst
Fullriede sommeerde ieder, die iets
van de overval wist, zich te melden,
want anders zouden ernstige repre
sailles worden genomen. Niemand
meldde zich. Fullriede beklom nog
maals de galerij, ditmaal om het oor
deel van ae „wehrmachtbefelhshaber
in den Niederlanden" over Putten uit
te spreken: het dorp zal worden plat
gebrand; de mannelijke inwoners tus
sen 18 en 50 jaar worden naar
Amersfoort getransporteerd; Putten
moet binnen 2 uur volledig geëvacu
eerd zijn; aan het station zal gele
genheid bestaan om kleding mee te
geven voor de mannen.
Korte tijd later vertrok het doden
transport; alle gevangen genomen
mannen, 631 in totaal, werden op de
trein naar Amersfoort gezet.
Putten brandt
In de loop van de dag werd Putten
geëvacueerd. In enkele uren tijds
moest het hele dorp zijn ontruimd.
Ieder trachtte nog te redden wat er
te redden viel, maar veel kon dat
niet meer zijn. Sommigen gunden zich
zelfs de tyd niet iets mee te nemen
Sinds die 2e October hebben in Put
ten enkele honderden vrouwen ver
geefs op hun mannen en zoons
geivacht.
AMSTERDAMS PODIUM.
Hoe bekend is dit.... ik heb
het al eens beleefd
IK had die avond vrijgehouden voor een concert, waarop muziek zou
worden uitgevoerd van een door mjj ten zeerste geliefde oude meester. Aan
het loket van de zaal hoorde ik dat het concert besproken-uitverkocht was;
er bleek met geen mogelijkheid meer aan een kaart te komen. Het was
jammer.
Ik doorliep het lijstje van de die avond in Amsterdam draaiende films.
Het bleken goeddeels films van vacantiemaand-kwaliteit en U weet wel
wat dat betekent. Op enkele na. Op een daarvan viel de keus, ondanks het
feit dat het een vry oude was: „Het Tweede Gezicht". Ik vermoed dat ve
len van U bij het lezen van die naam denken: „O ja, die herinner ik me
ook nog". Men moet wel zonder een grein verbeeldingskracht over deze
Planeet wandelen, indien men kans ziet zo'n film helemaal te vergeten.
Niet vanwege het verhaaltje, en evenmin vanwege Michael Redgrave, die
de centrale figuur in deze film is en nu niet bepaald met zijn spel een
geniale prestatie leverde. Wel vanwege het feit, dat ieder mens zo nn en
dan zelf zulke vreemde, wonderlijke, onbegrijpelijke ervaringen heeft.
Wel niet zó sensationeel als in die
film. niet zó ontstellend, niet zó tra
gisch. Maar wie van ons kent niet
de ervaring van het „déjè. vu", de
ondervinding, het gevoel van: „dat
heb ik toch al eens eerder gezien",
of „wel, waar maakte ik dat toch
eerder mee!". Wie van ons komt af
door
ANTHONY VAN KAMPEN.
en toe niet voor een situatie te
beleefd".
Het overkwam mij die avond, en
hoewel ik vry lang heb geaarzeld
erover te schryven op deze plaats
(omdat je er nooit zeker van bent,
of dat wat jezelf ten zeerste inte
resseert ook anderen belang inboe
zemt) meende ik toch dat niet te
moeten nalaten.
In „De Uitknk" aan de Prinsen-
;racht liep die film. Het was er vol.
)at is het daar meestal, want het is
een der kleinste bioscopen van de
hoofdstad. Van te voren liet de di
rectie een langspeelplaat draaien
van Tschaikowski's Zesde Sympho-
nie bijgenaamd de Noodlots-Sympho-
nie. Er gaat een verhaal, dat dirigen
ten die haar doen uitvoeren moeten
sterven. Spoedig sterven, wel te ver
staan. Dit is natuurlijk nonsens; wat
niet wegneemt, dat deze muziek pas
sages bezit, die suggesties oproepen
aan een peilloos noodlot en een De
zeten, verscheurde ziel.
Daarna kwam de film, waarvan ik
me vrijwel alles, tot in onderdelen,
bleek te kunnen herinneren. Hij
maakte opnieuw indruk op me. Om
dat deze dingen bestaan, omdat ze
mogelijk zijn, omdat ze onder ons
voorkomen. Hoezeer ze bestaan, bleek
my nog diezelfde avond in Amster
dam, j.
Dat was na afloop op het Leidse-
plein; in het restaurant, waar een
deel van uitgaand Amsterdam zich
pleegt te verenigen. Het was het
drukste uur daar van de dag. Het
uur na de bioscopen, na de concerten,
na de theaters.
Het was toen ik ging zitten; toen
ik om me heen keek, toen de kellner
de koffie voor me neerzette. Dat alles
wds al eens geweest. Ge zult tegen
werpen dat dit waarlijk niets, bijzon
ders was Dat was het ook niet. Maar
het was tè precies hetzelfde als die
andere keer. Die keer vond niet vo
rige week plaats, of vorige maand, of
het vorige jaar, hoewel er nauwelijks
een week voorbijgaat, dat ik niet een
maal daar kom, omdat niets zozeer
het hart, het centrum van Amster
dam is al3 dat plein en dit koffie
huis.
DERTIG JAAR GELEDEN.
Die keer was dertig jaar geleden.
Het was de keer, dat ik door iemand
voor de eerste maal werd meegeno
men naar dat koffiehuis. Door een
neef, die veel ouder was dan ik. Een
zeer welbespraakt; zeer bereisd, zeer
belezen familielid. Ik bewonderde en
idealiseerde die neef, zoals men dat
als kind kan doen. Omdat hij in mijn
ogen „een-man-van-de-wereld" was.
Hij was de wereld. Een wereld, die
mij ver en onbereikbaar leek. Een
fel-begeerde wereld. De beste wereld.
Later kom je op dat soort dingen wel
terug, maar dat is een andere kwes
tie.
Dit familielid wees mij die avond
de grote figuren aan, die daar ver
eend waren. Hij kende ze bij hun
naam en sommigen persoonlijk. Het
waren een toneelspeler en een dich
ter, een danseres en een schrijver. Ze
gingen in het zwart gekleed en leken
mij de mensen waarom de wereld
draaide. Hun namen had ik al eens
gehoord of gelezen in de krant. En ze
zaten daar zo maar in dat restau
rant koffie te drinken. En ik was er
vlak bij.
Deze avond, die waarover ik u nu
schrijf, waren ze er weer: de toneel
speler en de schrijver, de dichter en
de danseres. Geen van hen kende ik
ook nu persoonlijk, maar ik kende ze
alle vier, van naam en reputatie. Ik
wist nu ook iets.meer van hen: dat
in hun haast om dit dorp der ver
schrikking te ontvluchten.
Van verre zagen velen, verscholen
in het bos, die nacht hun huizen en
bezittingen opgaan in een vlammen
zee. Omstreeks 9 uur werd de eerste
brandbom in een houten huis gesme
ten. Het stond onmiddellijk in Echter-
laaie. Een tweede en een derde volg
den en weldra stond een groot aantal
huizen in brand. De bedreiging werd
echter niet in volle omvang uitge
voerd „slechts" 84 huizen werden
een prooi van het vuur.
Toen de eerste Puttenaren zich de
volgende morgen t» alle vroegte weer
in hun zwaar getroffen woonplaat
waagden, vonden si; zwart-geblaker
de, nog rokende ruïnes.
Advertentie.
Een lange lijst
Sinds die tweede October hebben
in Putten enkele honderden vrouwen
vergeefs op hun mannen en zonen
gewacht. Er kwamen er terug in de
loop van die maand; 29 werden ont
slagen uit het Amersfoortse kamp
en 12 sprongen uit de trein naar
Duitsland, maar de anderen bleven
weg.
Het werd 5 Mei Bevrijdingsdag;
het werd 10 Mei Hemelvaartsdag.
In Putten arriveerde een Hollandse
officier uit het Canadese leger, die
in Duitsland op informatie is uit ge
weest. Hii haa een lyst bij zich van
13 Puttenaren die levend zyn aange
troffen in het kamp Sandbostel. maar
ook een Hjst van mannen die zijn
overleden In gevangenschap.
Het was een lange, lange lijst, op
nieuw trokken de vrouwen en de nog
aanwezige mannen van Putten naar
de kerk en "opnieuw besteeg ds. Hol
land de kansel op een dramatisch,
het moeilijkste wellicht uit zyn lange
ambtsperiode. Met rouw en deernis
in zijn. stem Isa jdj de n&tyea .voor en
in de kerk sloeg een golf van onstel-
tenis over de Puttenaren heen. Zo
weinig nog in leven zo velen dood.
In Putten Is het droeve drama van
10 jaar nog steeds geen verleden
tijd. In meer dan 500 gezinnen schrij
nen nog steeds de wonden, die een
omnenselUke terreur er heeft gesla
gen. De Dorpsstraat van Putten is
ook nu nog een Straat der Weduwen
en ook nu nog zyn de vele lege plaat
sen in de boerderijen ten Noorden
van de Straatweg bij de Oldenaller-
brug een dagelijkse herinnering aan
het geleden leed.
ze niet zó groot waren als ik toen
meende. Dat ze niet zó gelukkig zijn
als wat ik er toen over fantaseerde.
Dat ze maar mensen onder de men
sen waren. Het was alsof die vier niet
waren weggeweest. Alsof ze er al die
tijd gezeten hadden, alsof ze niet ou
der waren geworden. Het leek alsof
ik zelf niet was weggeweest. Alsof ik
al die tijd. dertig jaren lang, naar ze
had zitten kijken. Alleen de koffie die
nu voor me stond klopte niet. En die
neef was weg. De rest was volmaakt
hetzelfde gebleven.
Toen ik me koffie opdronk was die
steenkoud.
In dit soort ervaringen steekt na
tuurlijk niets sensationeels, niets op
windends, niet iets dat men bijzonder
exclusief zou kunnen noemen. Omdat
ik weet dat ieder mens ze beleeft,
van tijd tot tyd. Ik aarzelde er over
te schryven, omdat ik bang was (en
dat nóg ben), of het wel de moeite
waard was.
Dat ik het tóch deed heeft alleen
maar deze reden: dat dit beel<J te
rugkwam, dat de tijd zich die avond
omkeerde, in minder dan een uur na
het zien van die film in „De Uitkijk".
Het was voor my tenminste
wèl een beetje griezelig. Griezeliger
dan de obsedérende passages in
Tschaikowski's „Pathétique" en die
film van vier regisseurs.
ZEER OUDE GENEVER
Tweede slachtoffer van
vliegongeluk overleden.
In de nacht op Donderdag is in het
ziekenhuis Sint Joannes de Deo te
Den Bosch overleden de 25-jarige ser
geant-vlieger H. C. van Wjjck uit
Gilze-Rrjen. Hjj liep zoals reeds is
gemeld een schedelbasisfractuur
op toen een lesvliegtuig, waarin hij
was gezeten, bij EmpeT neerstortte.
Sergeant-vlieger Van Wyck was ge
huwd en vader van twee kinderen.
E. H. Vinke overleden.
De oudste firmant van Vinke en
Co te Rotterdam, de heer .E. H. Vin
ke, is Woensdagmiddag te Rotterdam
in de ouderdom van 78 jaar plotseling
overleden. In 1906 heert hij Vinke en
Co Rottefdam opgericht eöTin 1910
de N.V. Houtvaart.
De heer Vinke was lid van de di
recties van de N.V. Stoomvaart-maat
schappij „Oostzee", de N.V. Stoom
boot-maatschappij „Hillegersberg",
de N.V. Houtvaart" en de N.V. Ne
derlandse maatschappij voor de wal
visvaart. De heer Vinke was officier
in de Orde van Oranje-Nassau,
De begrafenis zal a.s. Maandag ge
schieden op de algemene begraaf
plaats „Crooswyk" te Rotterdam.
ZELFS EN DE OUDSTE
GSCHIEDENISBRONNEN
treft men voortdurend aanwijzingen,
dat wijn ter versterking aan zieken
en herstellenden werd aangeboden.
De faam van de wijn is zo oud als de
wereld.
Meer dan veertig Ja
ren brengen wij de be
kende PLEEGZUSTER
BLOEDWIJN in de han
del, waaruit tienduizen
den kracht en energie
putten.
Waardevolle opbouw
stoffen zijn aan een heerlijke wijn
toegevoegd.
Voor zieken en herstellenden een be
langrijke factor in het genezingspro
ces.
Voor ouden van dagen net dat opkik
kert je dat ze nodig hebben.
PLEEGZUSTER
BLOEDWIJN werkt
sterk bloedvormend en
zenuwversterkend. In het
jachtige tempo van van
daag ook voor U een
bron van extra energie.
Vraagt vandaag nog aan uw apotheek
of drogist zo'n fles vol levenskracht.
22. Met een zucht van ver
lichting keek Kappie Billy
de Beer na.
..Tjonge", zei hij, „dat
scheelde een haartje, of die
landschuimer had ons in de
grond geboord I Ik hoop ja.
dat hij niet gauw in de ga
ten krijgt, dat hij ons is
voorbijgereden".
„Maar hoe komen we nu
op de Kraak terug?!" jam
merde de Maat. „Als we de
weg volgen komen we die
boef tegen. Hij zal vast om
keren zodra hij merkt, dat
we niet meer voor hem uit
rijden!"
„Tja", zei Kappie, „het is
beter, dat we die weg niet
volgen. Maar het zal niet
meevallen om hier dwars
door ongebaand land te
trekken, het landschap ziet
er ja uit als de oceaan bij
een orkaan!"
HIJ stuurde Snuiver van
de weg af en nu ging het
voorzichtig voort tussen
heuvels, rotsblokken en
struikgewas. De Maat keek af en toe angstig om, of
Billy de Beer hen niet opnieuw volgde, maar geluk
kig dook de boef nergens op. Langzamerhand werd
het landschap vlakker en minder moeilijk begaan
baar.
.Zo", zei Kappie tevreden, „dat is beter. Een zee
man moet de ruimte hebben!" En nu koers Zuid
West.... ofhmof moeten we Noord West?"
„Ik weet het niet", antwoordde de Maat, „met
al dat gedraai door die heuvels ben ik da richting
kwijt geraakt".
.Ik ook", erkende Kappie, ..deksels, ik geloof, dat
we verdwaald zijn. Jcmg!"
Besluiteloos keken zij rond. Reeds begon de zon
onder te gaan....
