NIEUWE SPITS VOOR DE LANGE JAN
Middelburgs trotse toren wordt
weer hersteld
Ontwerp van Jan de Meijer
vrij voor publicatie
Zeeuwse Almanak
NA NEGEN EN EEN HALF JAA
MARKANTE VERSCHILLEN MET
DE SPITS DIE WIJ KENDEN
VRIJDAG 30 DECEMBER 1949
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
3
VELE MALEN VERWOESTTE VUUR DE SPITS.
De Lange Jan, de trotse toren van de Zeeuwse hoofdstad, die domi
neert in het Walcherse landschap, krijgt een nieuwe bekroning
Jarenlang is er door yele Zeeuwen en zéér zeker door iedere Middel
burger met belangstelling en verlangen uitgezien naar de herbouw
der torenspits* Thans is het zover, dat het ontwerp van de Am
sterdamse architect Jan de Meijer voor publicatie is vrij gegeven,
helaas op een ietwat ongebruikelijke wijze. In ieder geval: Middelburg
kan thans een oordeel vellen. Op onze voorpagina staat de toekom
stige Lange Jan afgebeeld.
DE LANGE JAN IN DE OUDE
GLORIEEEN VAN ZEELAND's
FRAAISTE MONUMENTEN, DOMI
NEREND IN HET LIEFLIJKE WAL
CHERSE LANDSCHAP.
Enige maanden geleden werd
het metselen van de stenen voet
van deze spits en het maken van
de houten klokkestoel aanbesteed
en gegund. De stenen voet kwam
inmiddels gereed, terwijl met het
opstellen van de houten klokke
stoel een begin werd gemaakt.
De bekroning van de Lange Jan,
die thans ontworpen is, wijkt af
van de vroegere spits. Trouwens
dit is niets bijzonders, want de be
kroning zoals wij die van vóór de
laatste oorlog kenden, was ook niet
de enige, die de Lange Jan van het
begin van de bouw af gesierd heeft.
Hoewel het jaar van oorsprong
van de toren niet precies bekend is,
stelt men dit veelal op de tweede
ning zien, die in 1590 gereed kwam
en in renaissance-motieven was uit
gevoerd.
,Op 1 Augustus van het jaar 1712
wérd de spits andermaal door de
bliksem vernield en vier jaar later
was zij weer herbouwd, zij het dan
in barokstijl. De belangrijkste af
wijkingen vergeleken bij haar voor
gangster waren wel, dat de over
stekende balustrade van 1590 kwam
te vervallen en dat de wijzerplaten,
die tot de brand op de toren zelf
waren bevestigd, nu los op de to
ren werden aangebracht.
ANDERMAAL BLIKSEMINSLAG.
Ongeveer anderhalve eeuw later,
om precies te zijn op 1 Januari
1854, werd de spits alweer door de
bliksem getroffen en brak boven in
de spits een kleine brand uit. Door
de vele sneeuw, die juist was ge
vallen, werd deze brand gelukki
gerwijze in de kiem gesmoord en
erger voorkomen.
Vier jaar voor het uitbreken van
de tweede wereldoorlog werd, zo
als men zich nog zal herinneren, de
spits onderhanden genomen voor
een grondige restauratie. Zij werd
in de steigers gezet, vergane bal
ken werden vernieuwd en er kwam
een nieuwe bekleding met platen
koper. Juist vóór het uitbreken
De torenspits naar een afbeelding
uit de Cronyk van Smallegange „Oud
Middelburgh in den Jaare 1400."
helft van de 14e eeuw. Evenmin
staat het vast hoevele malen de
spits vóór het jaar 1568 vernield
werd. Echter is met zekerheid aan
te nemen dat zij op 24 Januari
1568 door blikseminslag in vlam
men opging.
VUUR WOEDDE VIJF DAGEN.
Vijf dagen lang woedde een he
vige brand die de spits volkomen
vernielde. Van deze spits uit de ja
ren 15501568 is een afbeelding
bewaard gebleVen. De plattegrond
van Van Deventer uit 1550 laat ons
een gothische spits zien. Hoewel
wij in 't algemeen niet teveel ver
trouwen kunnen stellen in de gra
vures uit die tijd, zouden we toch
aan kunnen nemen, dat deze spits
tot het jaar 1568 de Lange Jan be
kroonde. Het alom bekende pano
rama van Visscher van 1670 laat
echter een geheel nieuwe bekro-
TEN LANGEN LAATSTE.
Bijna tien jaar lang hebben de
Zeeuwen moeten wachten, voor zij 'n
beeltenis konden aanschouwen van de
Lange Jan, de toren van de Zeeuwse
hoofstad, de mooiste toren van Zee
land, zoals hij in de toekomst weer zal
pralen boven Middelburg.
Wat is een stad zonder toren? Een
ridder zonder zwaard, een koning
zonder kroon. Was het dan won
der, dat bij tijd en wijle de telefoon
op ons bureau niet stil stond van de
vragen, hoe de Lange Jan er nu uit
zou gaan zien?
Er is inderdaad een onbegrijpelijke
geheimzinnigheid betracht met het
ontwerp'voor de Lange Jan-restaura
tie. Vreesde men critiek? Of oordeel
de men, dat de gewone man er niets
mee te maken had, hoe zijn toren er
uit zou zien? Of wenste de architect
geen discussie over zijn ontwerp?
Wij weten het niet, maar hebben ons
verwonderd.
In ieder geval: het ontwerp is er nu.
Dat is op zichzelf al een reden tot
juichen!
Middelburgers vragen„Waarom van oude
vormgeving afgeweken
Een geheel nieuwe bekroning
werd niet ontworpen.
Men zou de vraag kunnen op
werpen waarom het meer dan 9 ja
ren moest duren voor de nieuwe
vorm van de spits vastgesteld kon
worden en evenzo de vraag, waar
om van de oude vormgeving moest
worden afgeweken.
Dit laatste klemt temeer daar het
nieuwe ontwerp precies alle gele
dingen heeft van vroeger, terwijl
de verhouding van de delen ten op
zichte van elkaar anders is gewor
den. Zou de vormgeving van wel
eer lelijk, buiten verhouding of
b.v. misplaatst zijn geweest ten op
zichte van de toren, dan zou men
zich goed kunnen indenken dat een
andere vormgeving werd gekozen.
Dit was echter niet het geval. Wel
aan, dan rijst tenslotte de vraag of
met behoud van de elementen van
vroeger het niet mogelijk was de
nieuwe denkbeelden op het gebied
van het ophangen van de klokken
in de oude vorm van de spits te re
aliseren.
Er zijn enkele gevallen in ons
land bekend waar, bij het opnieuw
bouwen van een door een of an
dere oorzaak verloren gegane to
renspits, geheel nieuwe denkbeel
den naar voren werden gebracht,
omdat de vernielde spits wat haar
uiterlijke vorm betrof, niet in har
monie was met de onderbouw. Een
sprekend voorbeeld hiervan is de
bekroning van de toren te IJssel-
stein (U.), welke bekroning in 1911
eveneens door brand werd ver
woest. Wijlen architect M. de Klerk
ontwierp hiervoor een nieuwe spits,
niet naar historische vormen, doch
van de mobilisatie in 1939 kwam dit
omvangrijke werk gereed.
Op de tragische 17e Mei 1940
werd de spits helaas voor de zo
veelste maal door brand vernield.
Gelukkig is men thans met de her
bouw begonnen en kunnen wij de
vorm, die de nieuwe spits zal krij
gen, publiceren.
(Nadruk verboden).
NIEUW ONTWERP DOET WAT ZWAARDER
EN OOK WAT DRUKKER AAN.
De toren wordt nu iets hoger.
Bij de beschouwing van het ont
werp voor de nieuwe bekroning
van de Lange Jan zou men aanvan
kelijk geneigd zijn op te merken,
dat er weinig verschil bestaat tus
sen de vormgeving van vroeger en
de vorm, die zij thans zal krijgen.
Hetzelfde aantal geledingen bij
beide spitsen versterkt bovendien
deze indruk, doch bij nadere be
schouwing zijn er wel degelijk mar
kante verschillen aan te wijzen.
Zo is de voet van de vroegere
houten onderbouw, die op de ste-
De torenspits naar het panorama
van Nicolaes Visscher uit het jaar
1670.
nen toren rust, thans tot het eerste
plat veel meer omhoog getrokken,
dan vroeger het geval was. Het
wat „schrale" ijzeren hekje is ver
vangen door een balustrade met op
elk der acht hoeken van de toren
een pinakel. De wijzerplaten zijn
nu weer op de stenen toren gepro
jecteerd in plaats van op de om
loop, hetgeen zeer zeker een grote
vooruitgang betekent. Hiermee zal
tevens de toestand van het jaar 1590
in ere hersteld worden.
Juist boven elk der vier wijzer
platen zijn in de stenen onderbouw
drie galmgaten geprojecteerd. De
omloop bij het eerste plat is komen
te vervallen, daarentegen is de om
loop bij het tweede plat gehand
haafd, zij het dan, dat ook hier het
eenvoudige ijzeren hekje vervan
gen' is door een balustrade met acht
pinakels. De geprofileerde koperen
kroonlijst tussen het eerste en
tweede plat is bescheidener en fij
ner van. verhouding en doet wat
luchtiger en speelser aan dan vroe
ger, toen men deze vorm min of
meer als lomp kon kwalificeren.
De peer met lantaarn en keizer
lijke kroon zijn echter geheel en al
anders van verhouding geworden.
Zo heeft de peer een veel meer ge
drukte vorm gekregen. Vroeger
deed zij ons inziens veel slanker
en rijziger aan en wij kunnen dit
dan ook niet als een verfraaiing
zien.
Over 't geheel genomen doet het
nieuwe ontwerp naar onze mening
wat zwaarder en drukker aan dan
de vroegere spits die ons slanker,
rijziger en speelser voorkwam. Dit
idee zal nog versterkt worden door
de balustrade en pinakels, die aan
de toren de eenvoud van vroeger
wellicht kunnen or^tnemen.
Vooral de grotere hoogte bfj de
nieuwe spits tussen het eerste plat
en de kroonlijst onder het tweede
plat zal een geheel ander silhouet
aan de spits geven, temeer daar
door een doorsnede van grotere af
meting over dit gedeelte een meer
massale werking teweeg gebracht
zal worden.
DE VOET.
De voet van de spits die voor
heen uit hout bestond, dat met ko
per was bekleed, is thans van met
selwerk opgetrokken. In dit met
selwerk zijn ribben gevat, waarop
de houten bebording zal worden
aangebracht. Dit houtwerk wordt
dan weer met koper bekleed. Daar
deze voet hoger is opgetrokken
dan voorheen, zal de verhouding
tussen de voet van de spits en ver
dere bekroning thans anders wor
den.
Afgewacht dient te worden hoe
een en ander het in werkelijkheid
„zal doen".
Dit omhoogtrekken, benevens de
grotere hoogte tussen eerste plat en
kroonlijst onder het tweede plat,
vond zijn oorzaak in het ophangen
van de 49 klokken van het klok
kenspel.
DE KLOKKENSTOEL.
Vanzelfsprekend werd bij de
plaatsing hiervan rekening gehou
den met de nieuwste inzichten op
dit gebied. Hierbij komen de klok
ken niet aan de buitenzijde van de
toren, doch geheel binnen de toren
zelf te hangen en wel alle in één
vlak. De Nederlandse Klokken-
raad, de Rijkscommissie van
Advies voor klokken en klokken
spelen en de Rijkscommissie voor
de Monumentenzorg werden hierbij
betrokken en uit het overleg tussen
deze instanties en de ontwerper
van de nieuwe spits, de architect
Jan de Meyer uit Amsterdam, werd
de nieuwe opstelling van het caril
lon geboren. Een opstelling die een
betere klankenweergave van het
klokkenspel dan voorheen het ge
val was, zal teweeg moeten bren
gen.
„KNIK" VERDWIJNT
GEDEELTELIJK.
Een belangrijk punt waar thans
veel aandacht aan zal worden ge
schonken, is het volgende. Vóór de
brand in Mei 19^0 vertoonde de on
derbouw de toren zelf een
eeringe helling in noordwestelijke
richting, terwijl de spits in minde
re mate in zuidwestelijke richting
overhelde. De spits en de stenen
onderbouw waren dus in deze laat
ste richting ten opzichte van elkaar
geknikt. Bij de restauratie in de ja
ren vóór de oorlog is overwogen om
deze knik weg te nemen door de
spits aan een zijde te laten zakken.
De Rijkscommissie voor de Monu
mentenzorg vond het geen overwe
gend aesthetisch bezwaar en zo
doende werd besloten de spits in
haar oude stand te laten staan. Bij
de bouw van de nieuwe spits zal
de knik gedeeltelijk teniet worden
gedaan, om een niet al te scheve
stand van de toren te suggereren,
hetgeen zou geschieden wanneer
deze knik geheel zou komen te ver
vallen en de onderbouw en spits
in één lijn zouden komen.
Tenslotte kan opgemerkt worden
dat de toren, die voor de oorlog
een hoogte had van 87 m, thans on
geveer anderhalve meter hoger zal
worden, iets wat in werkelijkheid
wel geen verschil met de oude spits
zal opleveren.
(Nadruk verboden).
in de geest van de eigen tijd. Het
resultaat was een weergaloos scho
ne bekroning in volkomen harmo
nie met de 16e eeuwse onderbouw,
ook al werden nu onderbouw en
bekroning van geheel andere orde.
Hier brak men dus welbewust met
de traditie om de oude vormgeving,
die niet fraai was, in ere te herstel
len.
GEEN DISHARMONIE.
In Middelburg was dit niet no
dig, omdat de spits zeer zeker niet
il 11
itilrrlrli
t
Dit bleef over van de wereldberoemde Abdjjtoren na hef Duitse bombar
dement van de stad op 17 Mei 1940.
De bekroning van vóór de brand in
1940.
in disharmonie was met de toren
zelf. Vandaar onze vraag of het
niet mogelijk was de spits in de
oude vorm op te bouwen. Zo niet,
dan ware het misschien te overwe
gen geweest om een geheel, nieuwe
bekroning te ontwerpen, één die
volkomen onafhankelijk was van
die van vroeger, zoals men dit bij
de toren van IJsselstein zo uitmun
tend opgelost heeft.
Gezien de vele zeer geslaagde
restauraties, die de heer Jan de
Meyer reeds op zijn naam heeft
staan, kunnen we met vertrouwen
de nieuwe spits van de Lange Jan
tegemoet zien. Dit neemt echter
niet weg, dat velen, die zo ver
trouwd waren geraakt met hun
oude Lange Jan, het zullen betreu
ren haar niet meër als weleer terug
te zullen zien.
Hoewel we nog enige jaren ge
duld zullen moeten uitoefenen, zul
len wij met belangstelling uitkij
ken naar het ogenblik, waarop wij
deze nieuwe gedaante in haar ge
heel in ogenschouw kunnen nemen,
een bekroning die niet alleen de
stad Middelburg zal sieren, doch
tevens zal domineren over het ge
hele Walcherse landschap.
(Nadruk verboden).
