Zaterdags Bijvoegsel
Een eiland der zaligen
Het ferme 'nee' van Duitsland tegen de oorlog in Irak
nrc handelsblad
Zaterdag
1 februari
Zondag
2 februari
2003
Grote-stadsleed: een buurjongen
legt een lawinebom ondermijn auto
Het wereldbeeld van George Bush,
verklaard uitzijnTexaanse wortels
Wonen in Delfzijl is niet
'lekker leven aan zee'
Lezers hekelen de mediacratie:
het is tijd voor staatstelevisie
PAGINA 23
PAGINA 25
PAGINA 27
PAGINA 29
redactieadres
Postbus 8987
3009 TH Rotterdam
0104066111
zbrieven@nrc.nl
ganda van de DDR een prominente rol.
Vrede en socialisme waren een eenheid.
Het socialisme is gesneuveld, maar, zegt
Schorlemmer, het woord vrede heeft een
bijzondere en positieve betekenis be
houden. Ook al noemden de communis
ten hun leger een vredesleger. Schor-
lemmer: „Als Bush nu zegt dat hij een
diepe weemoed heeft naar vrede, maar
tegelijk een hightech-leger van 150.000
man laat marcheren, dan weten bijna al
le Oost-Duitsers: die liegt, die wil oor
log, die wacht alleen nog op het juiste
moment. Wat zich daar afspeelt is pro
paganda en wij moeten dat nog geloven
ook. Wie net een dictatuur achter zich
heeft gelaten staat sceptisch tegenover
nieuwe propaganda."
Het einde van de DDR heeft volgens
Schorlemmer ook bewezen dat conflic
ten niet met oorlog opgelost hoeven
worden, maar dat vreedzame politiek
daadwerkelijk iets kan bewerkstelligen.
„We zijn hier in Midden-Europa bij de
confrontatie tussen de supermachten
een paar keer rakelings aan een catastro
fe ontsnapt. Uiteindelijk zijn we niet
door een oorlog bevrijd, maar dankzij
een concept voor gezamenlijke veilig
heid, ontworpen door politici die bereid
waren zich in de noden van de ander te
verplaatsen. Ook de sluwe woestijnvos
Saddam Hussein kan met niet-militaire
middelen verwijderd worden."
Neo-isolationisme
Het Duitse verleden is niet voor iedereen
inspiratiebron. Barbara Fuchs van Attac,
geboren tijdens een luchtaanval, ont
leent de motivatie voor haar antioor-
logsengagement volledig aan het huidi
ge conflict. „De Tweede Wereldoorlog is
geen motief. Ik wil niet dat de aarde en
het leven door oorlog worden vernield,
alleen omdat anderen hun economische
hegemonie willen verstevigen." Voor
kunstenaar Klaus Staeck speelt de eigen
geschiedenis wel mee. „We hebben ons
lesje in de oorlog wel geleerd. Na de oor
log werd in het VN-Handvest de hoop op
een nieuwe toekomst gedefinieerd. Die
regels mag je nu niet zomaar overtre
den. Daaruit volgt een grote verant
woordelijkheid voor iedereen."
Twee weken geleden zaten Staeck en
Schorlemmer een avondje met Schroder
bijeen in de banketzaal van de kansela
rij, samen met twintig andere intellectu
elen en kunstenaars. Ze waren er niet ge
rust op dat de kanselier zijn rug recht
zou houden. De druk uit de Verenigde
Staten was groot en minister van Buiten
landse Zaken Joschka Fischer had in een
vraaggesprek de indruk gewekt dat
Duitsland in de Veiligheidsraad wellicht
toch zou instemmen met een resolutie
die oorlog legitimeert. Duitsland is
sinds 1 januari tijdelijk lid van de Raad
en neemt vandaag bovendien het voor
zitterschap op zich. Als Colin Powell ko
mende week nieuwe bewijzen tegen
Saddam op tafel legt, hanteert Fischer
de voorzittershamer.
Gastheer Schroder wist het gezel
schap te overtuigen. Staeck: „De rege
ring weet dat ze nu niet meer kan zeg
gen: 1 april, we zijn van mening veran
derd." Van verschillende kanten kreeg
Schroder het advies zijn mening dan
ook met meer zelfvertrouwen uit te dra
gen. Twee dagen later sloot Schroder een
Duits 'ja' tegen een oorlogsresolutie ex
pliciet uit, de intellectuelen besloten de
kanselier openlijk rugdekking te verle
nen. Staeck is geen grote bewonderaar
van de kanselier („te neoliberaal"), maar
gelooft Schroder als hij zegt dat zijn
houding niet is ingegeven door louter
tactische overwegingen. „Schröder ont
dekt een nieuwe rol voor zichzelf." Na
alledaagse en Tdeine' politieke kwesties
„speel hij nu een internationale rol met
veel verantwoordelijkheid. Daar is hij
zich zeer van bewust." Ook Schorlem
mer kreeg de indruk dat Schröder ook
uit „medeleven en begrip" opereert,
niet uitsluitend uit opportunisme.
Schorlemmer gelooft echter niet dat
Schröder zich ziet als de aanvoerder van
een nieuwe alliantie. „Dat wil hij hele
maal niet."
Schröders resolute 'nee' is door de
conservatieve pers en de oppositie her
haaldelijk als 'neo-isolationisme' onder
vuur genomen. De politicoloog Christi
an Hacke uit Bonn koestert sympathie
voor de argumenten van de regering,
maar vindt haar optreden onverant
woord. Hij verwijt de Duitse regering
dat ze niet handelt als diplomaat, maar
als openbaar aanklager.
Schröder heeft een veel te groot risico
genomen, vindt Hacke. Mocht een oor
log toch nog worden afgewend, „dan
kun je niet anders dan constateren dat
Duitsland daaraan substantieel heeft
bijgedragen." Daar staat tegenover dat
Duitsland de belangrijkste internatio
nale vriendschap op het spel heeft gezet.
„Ze hebben geen nuchtere afweging van
belangen gemaakt. De relatie met de VS
is voor jaren verstoord. Zolang Schröder
en Bush aan het bewind zijn, zal het niet
meer tot een vertrouwensrelatie ko
men."
Hacke beschrijft Duitsland als „een ei
land der zaligen" dat denkt zonder ar
gumenten van buitenlands beleid toe te
kunnen. Duitsland is niet in staat om
flexibel op het wereldtoneel te opereren.
„Bij ons wint dan toch de hang naar het
radicale." Dat is zonde, zegt Hacke. De
argumenten tegen een oorlog zijn soli
de, maar de regering brengt ze zelf in
diskrediet. „Het is zo typisch Duits. We
hebben het graag absoluut. Zestig jaar
geleden werd hier gevraagd: Wolltlhrden
totalen Kr/eg?, nu is de vraag: willen jullie
de totale vrede? Ik chargeer, maar Schrö
ders onverzettelijke 'nee' doet toch den
ken aan Luther: Hier sta ik, ik kan niet
anders."
Het kerkorgel haalt onheilspellend
uit. Lied 430 uit de evangelische
gezangenbundel. „Gib Frieden
h Herr. gib Frieden." De Dreikönigskir-
I che is vol, laatkomers moeten staan on-
I der het zandsteenreliëf met de Toten-
tanz. De meeste bezoekers kennen ge
zang 430 uit hun hoofd. Een peuter
roept nog opgetogen 'een engel, een en
gel', maar wordt met een sissend com
mando tot zwijgen gebracht.
Het is maandag 27 januari, 17.00 uur.
In New York legt Hans Blix net zijn eer
ste rapport over de wapeninspecties in
Irak voor aan de VN-Veiligheidsraad. In
Dresden Neustadt wordt gebeden voor
George W. Bush. „O komm,duGeistder
Wahrhcit."
Predikant Hanno Schmidt, een kleine
beweeglijke man met breed uitwaai
erend grijs haar, houdt zijn gemeente
voor dat de dinosaurussen zijn uitge
storven omdat ze te veel pantser hadden
en te weinig hersens. „We gaan het ze
toch niet nadoen?"
Schmidt en de honderden deelnemers
aan het maandagvondgebed willen een
oorlog in Irak tegenhouden. „We zijn
een opsporingscommando op zoek naar
vrede, we zijn tegen oorlog, we zijn niet
tegen Amerika en al helemaal niet voor
Saddam Hussein."
De predikant herinnert aan de vlieg
tuigbom uit de Tweede Wereldoorlog
die een week eerder het verkeer in de
binnenstad lamlegde: de gevolgen van
een oorlog draag je decennia met je mee.
Schmidt is niet optimistisch. „Het is
denkbaar dat we te laat vertrokken zijn
om de vrede nog te achterhalen, dat we
haar achterna rennen, buiten adem, met
de tong uit de mond." Maar, citeert hij
de vermoorde Duitse verzetsheld en
I theoloog Dietrich Bonhoeffer: „Elke
omwenteling en elke vernieuwing moet
I bij onszelf beginnen."
Ook George W. Bush refereerde aan
Bonhoeffer toen hij vorig voorjaar Ber
lijn bezocht en vriendelijke woorden
sprak tot de Bondsdag. In restaurant Tu-
cher ging Bush bij die gelegenheid een
hapje eten met toen nog 'my good friend,
Gurherd'. Gerhard Schröder had Irak des
tijds nog niet op zijn radar, Bush wel.
Negen maanden later kunnen de
Amerikaanse president en de Duitse
kanselier niet meer door één deur. De
een stoomt op naar de Golf. De ander is
in het bevriende, westerse kamp uitge
groeid tot de belangrijkste tegenstander
van een oorlog. Duitse troepen, zo stelt
Schröder sinds augustus keer op keer,
zullen niet deelnemen aan een militaire
expeditie tegen Saddam Hussein, zelfs
niet als de VN daarvoor een rnafTaaar ver
schaffen. Sindsdien is Duitsland het
mikpunt van sarcasme van de Ameri
kaanse minister van Defensie, Donald
Rumsfeld. Duitsland, is „een probleem"
uit het „oude Europa" waarvoor maar
één devies geldt: „Als je eenmaal in een
kuil zit, moet je ophouden met graven."
Land en kanselier bevinden zich in
een tot voor kort ondenkbaar geachte
positie. Duitsland, was dat niet de
trouwste aller Amerikaanse bondgeno
ten? En was Schröder niet de man die op
11 september 2001 maar vijf minuten no
dig had om te beslissen waar hij stond:
vast aan de zijde van de Verenigde Sta
ten? De man van de „onbegrensde soli
dariteit". Was Duitsland met deelname
aan gevechten in Kosovo en troepen in
Afghanistan niet definitief uitgegroeid
tot een middelgrote Europese macht,
zelfbewust, maar vast verankerd in het
westers bondgenootschap?
Nu staat Duitsland een beetje alleen
op de wereld. Angstvallig klampt de re
gering zich vast aan de nieuwe liefde
Frankrijk en weet Schröder zich - uiter
lijk sinds woensdagavond - omsingeld
door louter vrienden van Bush. Berlijn
werd niet eens geïnformeerd over de ad
hesiebetuiging van acht Europese rege
ringen aan de Amerikaanse president.
Het is verleidelijk de controverse over
Irak te zien als een heroïsche confronta
tie tussen twee staatsmannen. Rechts
George, patriot, ongeduldig, klaar voor
de klap. Links Gerhard, onverzettelijk,
opstandig, luis in de pels van de machti
ge George.
Gerhard Schröder, de vredesduif? Am
per. Schröder voert weliswaar een rood
groene coalitie aan, maar pleegt met ide
alisme behoedzaam om te gaan. „Lucht
fietserij is niet mijn afdeling." Wel heeft
Schröder een feilloos gevoel voor wat er
in zijn land omgaat en aarzelt hij niet
daar politieke munt uit te slaan. In sep
tember won hij met zijn 'nee' tegen oor
log nipt de al verloren gewaande Bonds
dagverkiezingen. In de deelstaten Ne-
dersaksen en Hessen, waar morgen re
gionale verkiezingen zijn, probeert de
SPD met de kwestie Irak de eigen achter
ban te mobiliseren en een dreigende ne
derlaag af te wenden - ook al weet elke
scholier dat buitenlands beleid niet in
Hannover of Wiesbaden wordt gemaakt.
Het 'nee' van Schröder is een waag
stuk in buitenlands beleid, maar het
sluit naadloos aan bij de aversie tegen
een oorlog onder brede lagen van de be
volking. Ruim 70 procent van de Duit
sers keurt een aanval op Irak volgens
opiniepeilingen af.
Auschwitz
De Duitse argumenten tegen een oorlog
zijn legio. Het gevaar dat van Saddam
uitgaat rechtvaardigt geen oorlog, er is
geen plan voor een post-Saddam-tijd-
perk, een nieuwe brandhaard in het toch
al licht-explosieve Midden-Oosten is on
verantwoord. In een Duits debat over
oorlog is het eigen verleden bovendien
nooit ver weg. Dat oorlog de slechtst
denkbare vorm van politiek is, zei Schrö
der deze week, „heeft zich diep in ons
collectieve geheugen vastgezet. En dat is
„Als ik Powell hoor zeggen dat hij des
noods zonder VN-mandaat oorlog wil
voeren, dan denk ik: ik zit in de verkeer
de film." Alle oorlogen, ook oorlogen
die onheil willen voorkomen, betoogt
Schorlemmer, ontaarden uiteindelijk in
onrecht. „Was de vernieling van deze
stad, de vernieling van Dresden, ge
rechtvaardigd?"
In het oosten is de kritiek op Bush pit
tig en wijd verspreid. Tijdens een etentje
bij kennissen in Mecklenburg-Voor-
Pommern, beiden werkzaam in het be
drijfsleven, fileert de gastvrouw eerst
het wereldbeeld van de Amerikaanse
president om dan pas de gerookte gan-
zenborst aan te snijden. In het kort:
Bush is gevaarlijk, want bereid om dui
zenden te offeren aan het eigen belang,
de olie.
Het is de herinnering aan de commu
nistische dictatuur die in het oosten de
De Duitse regering
handelt niet als
diplomaat, maar als
openbaar aanklager
aversie tegen de oorlog voedt, zegt
Schorlemmer in zijn kantoor in Witten
berg, op een steenworp afstand van het
graf van de hervormer Maarten Luther.
„De Oost-Duitsers hebben onder een su
permacht geleden. De DDR was bezet en
tegelijk moesten we de Russen onze
vrienden noemen en alles goedkeuren
wat ze deden omdat zij de goede macht
waren. Nu zijn de Russen er niet meer en
beweren de Amerikanen dat ze het goe
de vertegenwoordigen. Daarom zijn de
Oost-Duitsers al bij voorbaat achter
dochtig.
„De Oost-Duitsers hebben ook langer
geleden onder de gevolgen van de Twee
de Wereldoorlog. Er was hier geen Mars
hallplan, maar een bezettingsmacht die
het land leegroofde. De West-Duitsers
werden gepamperd, wij geplunderd. De
Oost-Duitsers hebben daarom een le
vendige herinnering aan oorlog."
Het begrip vrede speelde in de propa
Waak, bid en blijf
thuis. Vooral Duitsers
protesteren tegen de
dreigende oorlog
tegen Irak. Heeft de
Duitse volksaard
Gerhard Schröder
bekeerd tot vredesduif
en geïnspireerd te
breken met George
Bush? Over flakke
rende kaarsjes, vrede
en socialisme en Oost-
Duitse angstvoor
nieuwe propaganda.
'Ik wil geen vierkwarts
maat, ik wil dansen.'
Michel Kerres
niet het slechtste [geheugen]." In Dres
den ruimt predikant Schmidt de Avond
maalstafel. Het woord is aan de gelovi
gen. Maandag 27 januari is niet alleen de
dag van Hans Blix, zegt een jonge man,
het is ook de 5Sste verjaardag van de be
vrijding van concentratiekamp Ausch
witz. „De kampen zijn niet meer, maar
de geest die tot Auschwitz heeft geleid is
niet weg. Bidden we dat we die geest
kunnen weerstaan." Een vrouw van
middelbare leeftijd: „Oog om oog heeft
nog nooit vrede gebracht." Een kalende
man: „Ik ben atheïst, maar ik wil met
jullie mee." Een jonge vrouw brengt
groeten over van een vredeswake in
Hamburg. Iemand roept in herinnering
dat Bush een dag eerder ook naar de kerk
is geweest. „Blijf hier", zingt de ge
meente, „en waakt met mij, waakt en
bidt."
Schmidt geeft instructies voor de stil-
ken met de honderdduizenden die in de
jaren tachtig uit protest tegen kernwa
pens door de straten trokken gering -
een massabeweging is het niet. Predi
kant Schmidt in Dresden, wijzend op
zijn gehoor van enkele honderden: „Als
ze een lichtshow organiseren rond de
Semper Oper, staan hier 50.000 mensen.
Moetje nu eens zien. Als ze hun bier en
hun bananen hebben, vinden ze het al
lang goed." Wel groeien de acties snel in
aantal, het hoogtepunt moet een grootse
manifestatie worden in Berlijn op 15 fe
bruari.
De vredesactivisten vormen een hete
rogeen gezelschap. Op universiteiten
neemt de antiglobaliseringsbeweging
Attac het voortouw. „We concentreren
ons nu vrijwel volledig op de oorlog",
zegt Barbara Fuchs van Attac Duitsland
in Berlijn. De vakbonden doen mee. De
SPD, de PDS en de Groenen verzorgen
elk hun eigen manifestaties. Diverse in
stellingen voor Friedesforschung, pole
mologie, leveren analyses en argumen
ten.
Intellectuelen en kunstenaars hebben
zich geschaard achter de kunstenaar
Klaus Staeck, die vanuit Heidelberg ac
tie voert. Hij verzamelde handtekenin
gen van onder anderen de zangeres Kat-
ja Ebstein en de popzanger Wolfgang
Niedecken, van de actrice Hannelore
Eisner, de historicus Hans Mommsen,
de jonge auteurs Ingo Schulze en Roger
Willemsen en, onvermijdelijk, de oude
Nobelprijswinnaar Günter Grass. Duit
se media laten de chansonnier Konstatin
Wecker en de vice-president van uitge
verij Burda (onder meer roddelblad Ga
la) aan het woord over hun recente ver
blijf in Irak.
Bijzonder actief zijn de kerken. De
nieuwe aartsbisschop van Hamburg,
Werner Thissen, oogstte zondag tijdens
zijn eerste preek veel applaus met een
pleidooi voor een rechtvaardige vrede.
In Dresden kan men nu dagelijks terecht
voor een vredesgebed: Dreikönigskirche
maandag, Frauenkirche woensdag
Hoffnungskirche donderdag, Trinita-
tiskirche vrijdag. „We gaan door zolang
het nodig is", zegt dominee Schmidt.
In de nieuwe deelstaten grijpt het ver
zet tegen de oorlog terug op netwerken
en hoofdrolspelers uit de nadagen van
de DDR. In 1989 baarde de predikant
Friedrich Schorlemmer in Wittenberg
opzien met de actie 'zwaarden tot ploeg
scharen' en groeide uit tot het boegbeeld
van de vredesbeweging in het oosten.
Ook nu staat Schorlemmer weer voor
aan. Polemiek is bij hem in goede han
den. „Als ik Rumsfeld hoor lachen, weet
ik hoe er in de hel gelachen wordt", zegt
hij op een SPD-manifestatie in Dresden.
Als ik de Amerikaanse
minister Rumsfeld hoor
lachen, weet ik hoe er in
de hel gelachen wordt
le omgang die volgt. „Ik wil een vrolijke,
geïnspireerde en dansende optocht,
geen marstempo zoals vorige week en
ook geen vierkwartsmaat." Even later
slingert een kleine stoet met flakkeren
de kaarsjes over de donkere Augustus-
briicke, de wind onbarmhartig in het ge
zicht.
Voor Duitse vredesactivisten is de con
junctuur gunstig. In Keulen bracht de
overkoepelende werknemersvakbond
DGB vorig weekeinde 10.000 demon
stranten op de been. In Geilenkirchen,
bij Aken, blokkeerden 400 actievoerders
de toegangsweg tot een NAVO-basis. In
Leipzig trokken 1.000 mensen vandeNi-
colaikirche naar het Amerikaanse con
sulaat. Er werd gebeden voor het Euro
pese hoofdkwartier van de Amerikaanse
strijdkrachten in Stuttgart, er werden
leuzen gescandeerd in de straten van
Berlijn.
Het aantal demonstranten is vergele
Anti-oorlogsdemonstranten op het dok von een portiershuisje von de NAVO-luchtmachtbasis in Geilenkirchen, 25 januari 2003. Foto AP
Demonstronten tegen de oorlog in Irak bij de Nikolai-kerk in Leipzig, 13 januari 2003. Foto AP
