De warmste, kleurrijkste
profeet van Koude Oorlog
de Verdieping religie en filosofie
De tulp als symbool voor de Hollandse natuur
'Bij uitvaartmis geen ruimte voor
mooi woordje familie of vrienden'
VS-ambassadeur bekritiseert Vaticaan
De terreur van
de actualiteit
Personen agenda
Sanctus
p
pip
Bil
li:
1
|Jj
TrOUW ZATERDAG 1 FEBRUARI 2003 PAGINA 14
Twee weken geleden had hij
oud en broos tussen zijn
bewonderaars zijn negentigste
vetjaardag nog gevierd in de
dom van Limburg aan de Lahn,
gisteren stierf hij - 'Spekpater'
Werenffied van Straaten,
aartsbedelaar, aartsreactionair
en zonder twijfel een van de
kleurrijkste geestelijken uit het
Nederlandse taalgebied van na
de oorlog.
In memoriam
Pieter van der Ven
Werenfried van Straaten was de
naastenliefde in persoon,
maar niemand wist waarschijnlijk
zo voluit te genieten van alle aan
dacht voor hemzelf als hij. Telkens
was er wel weer een aanleiding, een
jubileum of kroonjaar om te vieren,
met de simpele pater in het middel
punt en bisschoppen in de entoura
ge. En telkens, als de sentimenten
stevig waren bewerkt, brak het mo
ment aan van de onvermijdelijke
collecte voor een van de talloze pro
jecten. In totaal heeft de Spekpater
in een halve eeuw zo'n twee- drie
miljard (euro) van de kerkgangers
losgepraat.
De Nederlander Flip van Straaten werd
in Mijdrecht geboren. Hij sloot zich
aan bij de Vlaamse norbertijnen in
Tongerlo ('witheren') en was daar nog
bijna weggestuurd wegens zijn slechte
gezondheid. De (meer-eisende) kapu
cijnen wezen deze brekebeen met zijn
TBC al meteen af.
Vlak na de oorlog trok hij zich het
lot aan van de Duitse vluchtelingen,
die vooral uit de DDR en Polen het
communisme hadden ontvlucht. Voor
Werenfried was het communisme be
slist een erger kwaad dan het nazisme.
Werenfried van Straaten bleek een
ongewoon natuurtalent Hij verbond
de gave van het woord aan bekommer
nis met mensen in nood, maar ook aan
een gewiekstheid die de ergste oplich
ters hem konden benijden. In de jaren
zestig vergeleek de Keulse kardinaal
Frings hem met de Mongoolse verove
raar Dzenghis Khan: waar Werenfried
voorbij was gegaan viel er voor een
ander geen halm graan, geen cent
meer te oogsten.
Maar in de katholieke kerk zijn er
meer met heilige eloquentie begaafd
als het over bedelen gaat. Toen Latijns-
Amerika nog niet in Werenfrieds vizier
was kreeg hij een verzoek om hulp van
een bisschop daar. Nee inderdaad,
diens kerk werd niet vervolgd, er lag
'Spekpater' Werenfried van Straaten en zijn kapelwagen (1991
FOTO PETER HILZ
ook geen communistische vijand op de
loer, maar de nood was hoog en er
bestond wel degelijk gevaar voor revo
lutie in de regio. Nu helpen, aldus de
bisschop, zou zeker goedkoper zijn dan
wachten tot het grote kwaad was ge
schied. De pater wist het wel te waar
deren: zo'n argument had hijzelf kun
nen verzinnen.
Wat in 1947 als een privéactie begon
van een jonge pater voor zielige Duit
sers - spek bedelen bij Vlaamse boerin
nen - groeide spoedig uit tot een cari
tatieve multinational: Kerk in Nood/
Oostpriesterhulp. Na het spek en de
tweedehands kleding kwamen de ka
pelwagens, omgebouwde bussen en goe
derenwagens waarin paters Oost-Euro
pa afreisden om van priesters versto
ken gelovigen aan missen, kerkboe
ken, kinderbijbels en catechismussen
te helpen, beurzen voor priesterstu
denten, in Polen, Litouwen, Letland.
Honderden Volkswagentjes voor 'rug
zak-kapelaans' die alleen een fiets van
de parochie te leen hadden. Later:
drukkerijen, radio- en tv-zenders, pe
riodieken, videoprogramma's. Met zo
veel fondsen kun je wat.
In de jaren zestig, zeventig koerste
het Vaticaan met zijn Ostpolitik naar
werkzame verhoudingen met de lan
den in het Oostblok. Net als iedereen
ging het Vaticaan er vanuit dat de
tweedeling van het continent zou blij
ven en dat men er gezamenlijk maar
het beste van moest zien te maken.
Werenfried van
Straaten, 1913-2003
Iedereen? Nee, in Königstein bad,
hoopte, geloofde Werenfried dagelijks
dat hij de val van het communisme zou
meemaken. En hij handelde ernaar. Bij
hem geen compromissen met de god
loochenaars en vervolgers aan gene zij
de van het IJzeren Gordijn. Hij zat ze
dwars, maar daarmee ook de behoed
zame diplomatie van paus Paulus VI en
diens rechterhand kardinaal Casaroli.
Het conflict liep nog hoog op; uiteinde
lijk koos het Vaticaan voor de dubbele
strategie: de fluwelen handschoenen
van Casaroli én de ongepolijste bedel-
pater en profeet van de Koude Oorlog.
Die draaide er altijd wat ongemakke
lijk omheen als hem naar zijn betrek
kingen met de CIA, Pinochet, de Con
tra's in Nicaragua en andere dubieuze
bondgenoten in de strijd tegen het
rode gevaar werd gevraagd.
In 1991 lanceerde Van Straaten zijn
oude idee van de kapelwagen opnieuw.
Nu iets fonkelnieuws, een van alle ge
makken voorziene truck van Van Hoof
in Lier. Zijn droom: tientallen van die
wagens tot in de verre uithoeken van
Kazachstan en Siberië om er de men
sen van spirituele leeftocht en rechte
leer te voorzien. Maar de tijden waren
dramatisch veranderd. Van Straaten
zag in: de echte Kerk in Nood was niet
(alleen) in Slowakije of Oekraïne, maar
hier.
Werenfried van Straaten was inder
tijd bevriend met de megafilantroop
van behoudend rooms-katholiek Ne
derland, vakantieparkman Piet Derk-
sen. De Spekpater kreeg in de goede
tijd miljoenen van Derksen, zei hij.
Jaarlijks.
De pater van het spek en het aardse
slijk was niet gelukkig met de ontwik
keling in de wereld, en in de eigen
kerk. Hij zag na de val van het commu
nisme Europa vooral ten prooi vallen
aan horizontalisme en consumentis
me. Hij wilde de verticale dimensie
bevorderen, vooral door steun aan con
servatieve seminaries en kloosters.
Net als indertijd bij het imperium
van Piet Derksen blijft de twijfel in het
geval van de Spekpater of de zo briljant
vergaarde miljarden welbesteed zijn.
Er zal vast en zeker buiten zijn kring
met bewondering, maar toch ook met
afgunst, worden getreurd dat zulk een
dadendrang en die talenten zo schaars
zijn onder degenen die de kerk van de
Spekpater toch vooral zien als achter
hoede en behoudzucht. Zij hebben dan
weer de troost dat voor die andere kant
de pater heel erg uniek was en zijn
dood een gevoelig verhes.
Recensie
Koert van der Velde
Als inpoldering het gevolg is van
de protestantse cultuur van
onze voorouders, van welke cultuur
zijn dan de tegenwoordige projec
ten om 'woeste natuur' te scheppen
een uiting? In de onlangs versche
nen bundel 'De zwijgende natuur'
doen de verschillende wetenschap
pers een poging om verbanden te
zien tussen onze veranderende hou
ding tegenover de natuur en levens
beschouwing.
De uitwerking van het geloof dat de
christen een rentmeester is van God
heeft in de Middeleeuwen dramatische
gevolgen gehad. Omstreeks 800 begint
men vooral vanuit kloosters de uitge
strekte wildernis die het tegenwoordi
ge Nederland was in cultuur te bren
gen, dijkjes te maken en veengebieden
te ontwateren. Maar hierdoor verzakte
het land en toen aan het einde van de
Middeleeuwen de zeespiegel steeg,
was dat catastrofaal. In deze tijd ont
stonden de Zuiderzee en de Biesbosch.
Om het water te beheersen was nu
een activistische en wetenschappelijke
houding nodig. Het protestantisme
verschafte hiervoor de inspiratie, zoals
de beroemde socioloog Max Weber
heeft laten zien. De arbeidzame selfma
de Hollander drukte zijn nieuwe hou
ding met een nieuw symbool uit: de
tulp.
De eerste werd in 1571 door de Leid-
se botanicus Clusius uit Turkije geïm
porteerd. De tulp bleek een zeer plasti
sche bloem, die in oneindig veel varië
teiten kon worden gekweekt. Er ont
stond een ware windhandel met deze
kunstmatige bloem, die het kunstmati
ge landschap symboliseerde. De wind
molen stond voor zes dagen werken,
de tulp voor de zondagse rust.
Terwijl Romantici in de omringende
landen de schoonheid van wilde na
tuur ontdekten, hield de Hollander het
bij zijn kunstmatige tulp - in de stille
vens idealiseerden de Nederlanders
het landschap dat ze zelfgemaakt heb
ben, stelde de filosoof Hegel vast.
Deze houding als control freak bereik
te haar hoogtepunt na de Watersnood
ramp van februari 1953. De kunstna
tuur moest nu rigoureus worden ge
transformeerd. Dynamische ecosyste
men dienden plaats te maken voor or
dentelijke, controleerbare natuur.
Water en land, zoet en zout water wer
den gescheiden.
Parallel met het proces van ontkerke
lijking lijkt ons natuurbegrip in een
crisis. Megaprojecten om de natuur
klein te krijgen zijn 'uit', echte natuur is
'in'. De duinen bij Schoorl werden on
langs doorstoken, polders moeten
weer natuurgebied worden, rivieren
krijgen de vrije loop. De nieuwe projec
ten lijken op 'grootschalig tuinieren',
en hebben weinig te maken met het
ideaal de natuur zijn gang te laten
gaan. De vraag of het wel echt is, kwelt.
Bart Voorsluis red: De Zwijgende Natuur. Na
tuurervaring tussen betovering en onttove
ring. Meinema 2002. €12,50, p 87.
Van onze redactie religie filosofie
AMSTERDAM - De rlc aartsbisschop
van Newark (bij New York) wil paal
en perk stellen aan het gebruik dat
familie en vrienden in de uitvaart
mis het woord voeren. Dezen zou
den hun mooie woorden over de
dierbare maar bij de groeve, in het
mortuarium of crematorium moe
ten afsteken. In de mis moet de
priester de preek te houden.
Volgens aartsbisschop John Myers is
het met die goedbedoelde herdenkin
gen compleet uit de hand gelopen.
Voor een gelovige overweging over de
blijde boodschap bij het sterven is ter
nauwernood nog ruimte, want in som
mige missen grijpt de een na de ander
naar de microfoon om een anekdote,
een herinnering, een ontboezeming
of gedicht voor te dragen.
Gelovigen zijn niet blij met de oeka
ze die terug wil draaien wat in betrek
kelijk korte tijd is ingeburgerd. Enke
le decennia geleden was de kerk vrij
wel monopolist De nabestaanden
konden alleen met de portemonnee
enige invloed uitoefenen op de mate
van luxe in de mis - eerste, tweede of
derde klasse -, ritueel en teksten la
gen vast. Dat is veranderd. Velen rich
ten zich nu tot de kerk als consumen
ten die a la carte begraven willen wor
den. Zij willen dan vorm en inhoud
bepalen en dat kan botsen met een
kerk die meer wil zijn dan een ruimte
die men met bedienaar erbij afhuurt.
Vikgens mag. dr. J. Hermans, secre
taris topman van de Nationale raad
voor liturgie, is dit punt in ons land
niet aan de orde. De bisschoppen hier
redeneren: het is niet nodig en zelfs
niet per se wenselijk iedere katholiek
met een complete eucharistieviering
uit te varen. Voor overledenen en/of
nabestaanden met geringe kerkelijke
betrokkenheid kan een gebedsdienst
meer gepast zijn. Daarbinnen is grote
re ruimte voor lekeninbreng.
Van onze redactie religie filosofie
ROME - De Amerikaanse ambassa
deur bij de Heftige Stoel heeft onge
kend scherpe kritiek geuit op het
verzet van het Vaticaan tegen een
Amerikaanse aanval op Irak. Als het
in de jaren '30 niet met Hitier op
een akkoordje was gegooid, was de
wereld wellicht een tragedie be
spaard gebleven, zei ambassadeur
Jim Nicholson tegen het persbureau
Reuters. Daarmee verwees hij indi
rect naar het concordaat dat de
paus sloot met nazi-Duitsland.
„Heeft de geschiedenis ons dan niets
geleerd", vroeg Nicholson zich af.
Toen Europa in de jaren '30 Hitier niet
durfde aan te pakken maar 'vrede tot
elke prijs' verkondigde, „hebben we
geleerd wat de consequenties zijn als
er niet vroegtijdig doortastend wordt
opgetreden".
Begin deze week had kardinaal-
staatssecretaris Angelo Sodano. de
hoogste curieprelaat, zich tegen, een
Amerikaanse aanval op Irak uitge
sproken, omdat hierdoor ruim een
miljard moslims „geïrriteerd" zouden
worden. De Amerikanen hadden vol
gens Sodano kennelijk niets van de
oorlog in Vietnam geleerd.
Nicholson zei „zeer ontstemd" te
zijn over de opmerkingen van de kar
dinaal omdat die tijdens een onderlin
ge ontmoeting daarover had gezwe
gen. Verder wees hij erop dat het Vati
caan eerder had gezegd dat het aan de
Verenigde Naties is om een beslissing
te nemen over een oorlog tegen Irak.
„Als je dat zegt, moet je ook afwach
ten welk besluit de internationale ge
meenschap neemt", aldus Nicholson.
advertentie
STICHTING ALLE-DAG-KERK
Middagpauzedienst iedere woensdag van 12.40 -13 uur,
vooraf samenzang. Engels Herv. Kerk, Begijnhof,
Amsterdam
Voorganger: Organist:
5/2 ds. D. M. van de Linde, Rotterdam Rob van Dijk
12/2 ds. A. A. van Essen, Heerenveen Everhard Zwart
19/2 ds.J. Korf, Den Haag WimMagré
26/2 ds. J. G. Meynen, Haarlem Wim Margé
De diensten worden op dinsdag op dezelfde tijd uitgezonden via
Radio Bloemendaal. 269 M, 1116 kHz. Info: tel. 020-6623164 of
020-6221921 ofwww.alledagkerk.nl
Oude meesters
Hans Driessen
Men zou het de grootste
ziekte van onze tijd kun
nen noemen: de waan dat elke
vernieuwing een verbetering is en
niet een verslechtering. Een van
de ergerlijkste symptomen van
deze ziekte is de eis tot actualiteit.
Vooral producenten van boeken
voldoen er braaf aan. Hoe vaak
lees je niet op flapteksten of in
voorwoorden bij heruitgaven van
oude werken dat het betreffende
boek 'nog steeds actueel is' of dat
het 'antwoord geeft op vragen die
ook nu nog gesteld worden', of
dat het 'nog niets aan actualiteit
heeft ingeboet', of - minder di
rect - dat 'de problematiek ook de
huidige lezer nog aanspreekt.'
Niets schijnt zo funest te zijn
voor de verkoopcijfers van een
werk als de verdenking bij de con
sument dat hij zich iets laat aan
smeren dat 'uit de tijd' is. De toe
komstige lezer mocht eens den
ken dat hij zijn kostbare tijd zou
verdoen aan het lezen van 'verou
derde boeken'.
Een ander woord voor actuali
teit is 'de waan van de dag'. Iedere
krantenlezer, iedere televisiekij
ker wordt er elke dag opnieuw
mee overspoeld. Het lijkt wel of
deze waan met de dag meer greep
op ons krijgt. En dat komt doordat
we in het publieke domein steeds
meer als consument worden aan
gesproken, namelijk als iemand
die moet worden verleid om geld
uit te geven. Niet alleen de recla
me, maar ook de soaps en de lifes
tyle- en feel-good-programma's
hebben maar één doel: de consu
ment zodanig te hersenspoelen
dat hij zodra hij het woorden
'nieuw' en 'vernieuwd' hoort,
meteen naar zijn portemonnee
grijpt. 'Vernieuwd' en 'beter' wor
den voorgesteld als synoniem.
De reclame heeft haar werk
goed gedaan. De consument
vraagt steeds vaker uit zichzelf
om nieuwe dingen of om nieuwe
prikkels om de verveling te ver
drijven. De hang naar het nieuwe
is tegelijk de oorzaak en het ge
volg van de verveling. Verveling
en vernieuwing zijn twee constan
ten die elkaar steeds sneller afwis
selen.
Ook in de politiek heeft de ver
veling toegeslagen. De hang naar
het nieuwe is medebepalend ge
weest voor de uitslag van de re
cente verkiezingen. Het blijkt dat
een politicus steeds korter mee
gaat; en dat komt niet doordat we
zijn verhaal al kennen maar door
dat we op zijn gezicht zijn uitge
keken. Het succes van Fortuyn,
Balkenende en Bos is niet in de
eerste plaats gebaseerd op hun (al
dan niet nieuwe) ideeën (of op
hun 'gedachtegoed' zoals dat zo
deftig heet) maar op hun frisse ui
terlijk en hun capriolen. De Roliti-
cus moet op een olifant gaan zit
ten, in een skelter rondjes rijden
of in allerlei onbenullige program
ma's figureren. Het publiek (het
stemvee) wil vermaakt worden.
De culturele sector is evenmin
bestand gebleken tegen de waan
van de dag. Ook hier zijn de verve
ling, de hang naar het nieuwe en
de daaruit voortvloeiende sensa
tiezucht geïnfiltreerd. Op het to
neel en in de expositieruimtes
wordt de cultuurconsument met
steeds buitenissiger kunstproduc
ties geconfronteerd - 'vervreem
ding' wordt dat met een nette
term genoemd.
De literatuur, het boek, is in
middels een product geworden als
alle anderen. Het moet aan de le
zer-consument verkocht worden,
of - minder fraai gesproken - het
moet hem door de strot worden
geduwd. De lezer dient het nieuw
ste te lezen, niet het beste (De tijd
loze filosoof Schopenhauer had
dit al anderhalve eeuw geleden
opgemerkt en er de spot mee ge
dreven: „Men denkt dat het met
boeken hetzelfde is als met eie
ren, namelijk dat ze vers geconsu
meerd moeten worden.") Hij moet
het idee krijgen dat hij ook bij de
winnaars hoort. Vandaar de enor
me boekpiramides in de boekhan
dels. Vandaar ook de met de regel
maat van de klok terugkerende hy
pes (Voskuil, Donna Tart, Geert
Mak, Lulu Wang en noem ze maar
allemaal op). Je moet sterk in je
schoenen staan om je er niet door
te laten meesleuren.
Het is de filosofie die zich van
nature verzet zich tegen de eis
van actualiteit, tegen de waan van
de dag: ze geeft geen antwoorden
- of beter gezegd: ze stelt geen
vragen - die de actualiteit haar in
geeft, nee, ze stelt juist vragen die
boven de tijd zweven, met andere
woorden vragen die in het verle
den gesteld werden, in het heden
gesteld worden en in de toekomst
gesteld zullen worden.
Deze tijdloosheid, deze reserve
tegen de tijdgeest, maakt juist de
kracht van de filosofie uit. Omdat
de filosofie tijdloos is, is ze van
alle tijden. Maar het tijdloze is al
leen tijdloos als het nooit actueel
is geweest en het nooit zal wor
den. Een actuele filosofie bestaat
niet. Zodra de filosofie actueel
wordt is ze al verouderd. Zodra ze
zich inlaat met de waan van de
dag is ze vals.
Het is meer dan ooit tijd om de
oude meesters van filosofie en li
teratuur in stelling te brengen te
gen de waan van de dag, tegen de
uitwassen van het moderne leven,
tegen de vluchtigheid van het con
sumentengedrag, ook in de cul
tuur! Laat dit voortaan het devies
zijn: „Alleen wat de eeuwen ge
trotseerd heeft is van waarde; al
het nieuwe is verdacht!"
Hans Driessen, filosoof en vertaler te
Nijmegen, verzorgde de afgelopen
maanden wekelijks deze rubriek over
'Oude meesters' en hun commentaar
op al dan niet actuele gebeurtenissen.
Dit is de laatste aflevering.
Nederlandse hervormde kerk
Bedankt: voor Harderwijk (wijkge-
meente 1) B.J. van Vreeswijk te Vee-
nendaal.
Gereformeerde kerken
Beroepen: te Foudgum-Raard c.a. en
HantumJ.P. Boomsma, kandidaat te
Hantum, die dit beroep heeft aange
nomen.
Gereformeerde kerken (vrijge
maakt)
Beroepen: te Amersfoort-Emiclaer
J.H. Smit te Brunssum-Treebeek.
Marc Chagall en het Hooglied van
Salomo, lezing met dia's door Eef
Ephraïm, 6,13 en 20/2, Opstandings-
kerk. Den Haag, 070-3606284.
Amsterdamse
Jo Claes e.a. „EOs t
Meer dan 500 heiligen herkennen
Meer dan 500 heiligen worden
op alfabetische volgorde van
attribuut gerangschikt.
pap., 320 blz.
«ITOtVEfMJ^^KOK
otudentenekklesia
Bijeenkomsten in
De Rode Hoed
Keizersgracht 102
Zo. 11.00 uur
Agenda februari
Zo. 2 Alex van Ligten
Zo. 9 Ton Honig
Zo.16 Alex van Heusden
Zo.23 Kees Kok
Secretariaat: Keizersgracht 96
tel..020-6260540
Uit de inhoud:
Interview met Pim van Lommei over
de bijnadoodervaring
Liever gewoon dood
Dromen tijdens het rouwproces
De dood, een doorgaande levensweg
Leven en dood in zen
en vele andere boeiende artikelen.
Prana 135, 96 blz., ge/7/.; pb €6,25
Jaarabonnement, 6 nrs: 28,50
in boekhandel en kiosk
Uitgeverij Ankh-Hermes
Tel. (0570) 67 89 00
