Kop bojaar
verborg
Rembrandt
impressionisme
Dichtregels razen van Rotterdam naar Groningen
'Op tenen trappen doe ik toch wel'
De Fidelio van Carsen is een matige les in kunst en politiek
Versterking in de Opera? 'De zang krijgt niets bijgepompt'
I ^33affri)l l I'll.'J t/m 25 mei
post-impressionisme
Mondriaan
Wethouder wil meer 'design' in Boijmans
10
Vrijdag 31 januari 2003 JeVolltslfcrant
Grondige restauratie geeft zelfportret bloot
I Van onze medewerkster
Wieteke van Zeil
I AMSTERDAM
Het Rembrandt Research Project
(RRP) presenteerde gisteren een
nieuw zelfportret van Rem
brandt. Het gaat om een werk uit
1634, waar drie jaar later de kop
van een bojaar overheen was ge
schilderd. 'Door Govert Flinck',
zegt restaurator Martin Bijl, 'een
leerling van Rembrandt.'
Het schilderij werd in 1994 door
de Franse eigenaar aan RRP-vooi-
iiian professor Ernst van de Wete
ring ter inspectie aangeboden. De
eigenaar had het vermoeden dat
net om een echte Rembrandt ging.
Na een grondige restauratie kwam
eên tot nu toe onopgemerkt, origi
neel zelfportret van Rembrandt te
voorschijn, waarop de schilder is
te zien in een mantel met bont
kraag en een baret op het hoofd.
Een foto uit 1935 laat nog het
portret zien, zoals dat door Flinck
was geschilderd, een langharige
than met oorbellen in een slavisch
Kostuum. Gedurende de afgelo
pen decennia is de overschilde
ring verwijderd, aanvankelijk
door de vorige eigenaren. Restau
rator Martin Bijl heeft tenslotte de
'gekostumeerde Rus letterlijk uit
gekleed, tot het zelfportret uit
1634 zichtbaar werd.
De restauratie duurde zes jaar.
Bijl: 'De keuze om de verf eraf te
halen was vreselijk moeilijk, want
hoe weet je zeker dat er een volle
dig portret onder zit.' Volgens Bijl
waren er in het schilderij twee
aanwijzingen dat het doek oor
spronkelijk door Rembrandt ge
maakt was: de handtekening, die
iri natte verf was gezet, en het
Bet schilderij in 1935 en in huidige staat
ADVERTENTIE
m m i
TIP
Ranzige seksgrapjes
Drie vriendinnen genieten van hun vrije leventje in The
sweetest thing van Roger Kumble Cruel intentions). Maar
op het moment dat Christina (Cameron Diaz) ruzie krijgt
met een charmante man moet ze natuurlijk wel verliefd op
hem worden Maar wanneer je met plaatsvervangende
schaamte naar de legendarische Penis song zit te kijken,
begrijp je heel goed waarom deze scène er in Amerika uit
geknipt werd. Ranzige seksgrapjes voor vrouwen!
Per 1 februari 10% CJP-korting bij Ster Uideotheken.
WWW.CJP.ML
linkeroog. Bijl: 'Dat gekke andere
oog was zo houterig geschilderd,
dat deed alleen Flinck zo.'
Er zijn tot nu toe vier zelfpor
tretten van Rembrandt ontdekt,
die in zijn eigen atelier zijn over
schilderd. Maar dit is de eerste die
volledig is teruggebracht in zijn
originele staat. Volgens Van de
Wetering kon dat nu, omdat het
werk in de afgelopen eeuw al
meerdere malen is 'gestript'
De ontdekking zet volgens Van
de Wetering de 'functie' van Rem-
brandts zelfportretten in een
nieuw daglicht. Dat Rembrandt
zichzelf bovenmatig vaak heeft af
gebeeld en dat de zelfportretten
als koopwaar bedoeld waren, had
den de Rembrandt-autoriteiten al
eerder vastgesteld. Nu het vierde
overschilderde zelfportret is ont
dekt, rijst het vermoeden dat
Rembrandt zijn zelfportretten in
voorraad maakte.
Wanneer deze zo lang onver
kocht bleven dat ze de gelijkenis
met de kunstenaar niet meer aan
konden, gaf Rembrandt ze een an
dere gedaante. Zo werd het zelf
portret uit 1634 omgevormd tot
een zogenoemde 'tronie'. Volgens
Van de Wetering 'te vergelijken
met de schilderijtjes van een zi
geunerjongen met traan'.
Het Rembrandthuis heeft in het
kader van de ontdekking een klei
ne tentoonstelling gemaakt over
Rembrandts 'verborgen zelfpor
tretten'. Binnenkort verschijnt het
volgende deel van A Corpus of
Rembrandt Paintings, van het
RRP, over Rembrandts zelfpor
tretten.
Rembrandts verborgen zelfportretten,
Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam
T/m 16 maart.
Tijdens de vierde Nationale
Gedichtendag rijdt een
speciale gedichtentrein van
Rotterdam naar Groningen.
Zes dichters declameren hun
werk, flarden poëzie dwarrelen
tussen de compartimenten.
'Lemming-lemming, klinkt
het nog na-a-a-a.'
I Van onze verslaggever
Hans Pieter van Stein Callenfels
I ROTTERDAM
'Kan ik mijn gedichtenmap hier
veilig laten liggen?', vraagt dichter
Menno Wigman als hij een coupé
van de gedichtentrein verlaat. De
inzittenden, die net hebben zitten
luisteren naar zijn voordracht van
tien gedichten, mompelen instem
mend. 'Dacht ik al', zegt Wigman.
'Poëzieliefhebbers kun je wel ver
trouwen.'
Als hij de deur van het compar
timent opentrekt, waaien flarden
van gedichten die elders in de
trein gedeclameerd worden naar
binnen. 'Lawaaipapegaai lemmert
tot het lemieren', klinkt er tussen
het geraas van de wielen op de
rails.
De intercity van Rotterdam naar
Groningen was gisteren even een
Gedichtentrein. In het kader van
de vierde Nationale Gedichten
dag werden twee belangrijke poë-
ziesteden - organisator Poetry In
ternational is gevestigd in Rotter
dam; Groningen stond ook dit
jaar weer bol van de poëzie-activi-
leiten - met elkaar verbonden
door het rijdende gesproken
woord. Zes bekende Nederlandse
dichters declameerden hun werk.
Een in bontjas gehulde dame zit'
allerminst toevallig in de gedich
tentrein. Negenenveertig wordt ze
vandaag, en om dat te vieren is ze
samen met haar partner wil ze de
volledige rit naar Groningen mee
maken. Haar inspanning wordt
beloond, want al op het eerste tra
ject zit dichter des vaderlands
Gerrit Komrij bij haar in de coupé.
In de coupé ernaast is Hagar
Peeters net begonnen met een ge
dicht uit haar bundel Genoeg ge
dicht over de liefde vandaag, als ze
ruw wordt onderbroken door een
werknemer van Albron die over
Gerrit Komrij draagt gedichten voor in de gedichtentrein.
de intercom luidkeels zijn gevulde
koeken aanprijst. 'Ik dacht dat het
de bedoeling was dat mensen met
gedichten worden lastig gevallen',
zegt ze spottend, 'niet andersom.'
Ook Menno Wigman is niet ge
wend aan het luidruchtige en hob
belige podium. Laat staan om zo
dicht op zijn publiek te zitten.
'Het is heel intiem, en tegelijker
tijd heel intimiderend. Ik zal voor
ik begin even wat gêne moeten
overwinnen.' Bijna verontschuldi
gend introduceert hij zijn korte,
sombere gedichten. 'Mijn pro
bleem is dat ik niet goed vrolijke
gedichten kan schrijven.'
Volgens Jantina Monna van
Poetry International had het the
ma van de gedichtendag, 'fabels
en diergedichten', bijna niet beter
gekozen kunnen worden. Want
hoe kunnen de woelige politieke
tijden van nu beter op de hak ge
nomen worden dan door een fa
bel? Het genre drijft nu eenmaal
op dieren met menselijke eigen
schappen en tekortkomingen. 'De
duidelijke moraal van de fabel was
Balkenende met zijn normen en
waarden tijdens de campagne ze
ker van pas komen', zei ze 's och
tends voor vertrek van de trein in
haar openingsspeech.
Tijdens die opening, die toepas
selijk plaatsvond tussen de vissen
van het Oceanium in dierentuin
Blijdorp, werden ook de gedich
tendagprijzen voor de beste ge
dichten van 2002 bekendgemaakt.
De jury koos Voor de liefste onbe
kende van Ingmar Heytze, Maal
tijd met afwezige van Rien Vroe-
gindeweij en Cara van Elly de
Waard uit zevenenzestig bundels
die vorig jaar verschenen. De win
nende gedichten worden op an
sichtkaarten gedrukt, daarnaast
krijgen de dichters elk een geld
prijs van 900 euro.
Eva Gerlach ontving het eerste
exemplaar van de bundel Daar ligt
Regisseuse Penny Woolcock schrikt niet terug voor omstreden onderwerpen
FOTO HARRY COCK - DE VOLKSKRANT
het, die ze speciaal voor deze ge
dichtendag schreef. Ook presen
teerde Gerrit Komrij zijn gelegen
heidsgedicht, want 'als je geen ge
legenheidsgedicht kan dichten,
moet je eigenlijk helemaal niet
dichten'. De favoriet, zoals het
heet, gaat over zijn favoriete fabel
dier. Een geschubd wezen op stel
ten, dat zich door niemand dan de
dichter laat aaien. Daar moet je nu
eenmaal dichter des vaderlands
voor zijn.
ADVERTENTIES
op weg naar abstractie
I Van onze medewerkster
Pauline Kleijer
I ROTTERDAM
Een ruig, modern relatiedrama vol
seks en geweld, en een opera-ver-
filming over de historische kaping
van een cruiseschip. De twee films
die de Brits-Argentijnse Penny
Woolcock op het filmfestival Rot
terdam presenteert, verschillen
hemelsbreed.
Woolcock, die eerder een aantal
televisiedrama's regisseerde,
maakte de films praktisch tegelijk;
The Principles of Lust was het
eerst klaar en werd geselecteerd
voor de Tiger Award competitie.
Het is het verslag van de zoek
tocht van Paul, een jonge schrijver
die hevig verliefd wordt op een
alleenstaande moeder, maar niet
toe is aan een braaf, geregeld be
staan. Hij vindt een uitlaatklep in
zijn vriendschap met Billy, die
hem introduceert in een wereld
van kindergevechten, groepsseks
en radicale ruilspelletjes.
'Billy is zowel een engel als een
duivel', legt Woolcock uit. 'Wat hij
doet is amoreel, maar tegelijk is
het belangrijk dat er mensen zijn
als hij, die grenzen overschrijden
en angsten overwinnen. Hij heeft
een bevrijdende uitwerking op de
geremde Paul.' De regisseuse heeft
veel begrip voor Pauls dilemma:
kies je voor een liefdevol, veilig
bestaan of voor opwindende risi
co's? 'Zelf heb ik nog altijd last
van die gespletenheid, al ben ik nu
in de vijftig. Het leven moet niet te
saai, te voorspelbaar worden, dan
voel ik me ongemakkelijk.'
Woolcock begon pas op late
leeftijd met filmmaken. Ze groeide
op in Argentinië in een benau
wend milieu ('Alles ging volgens
strikte regels. Hoe je je moest ge
dragen, wat je moest dragen: witte
schoenen en een wit handtasje in
de zomer, een donkere kleur in de
winter waar ze op zestienjarige
leeftijd aan ontsnapte door van
huis weg te lopen. Ze sloot zich
aan bij een experimentele theater-
Penny Woolcock FOTO FELIX KALKMAN
groep, werd gearresteerd, werd
verliefd en reisde naar Spanje.
'Daar zat ik dan op mijn achttien
de, met een baby en zonder geld.'
Na jaren van eenvoudige baan
tjes - afwassen, schoonmaken -
rolde Woolcock 'per ongeluk' in
de film- en televisiewereld. 'In het
begin had ik werkelijk geen be
nul', vertelt ze. 'Dat een film uit
shots bestaat en dat je die aan
elkaar moet plakken, daar kwam
ik pas achter toen ik mijn eerste
film maakte. Soms krijg ik compli-
Filmfestival
lilllllifliliiHlll
menten vanwege mijn originele
stijl - maar ik weet helemaal niet
hoe anderen het doen!'
Gewoon proberen, is Wool-
cocks devies, en dat pakt in haar
geval wonderbaarlijk goed uit.
Het idee om John Adams' contro
versiële opera The Death of Kling-
hoffer te verfilmen, onstond uit
haar liefde voor zijn muziek - al
heeft Woolcock geen muzikale
achtergrond. 'Ik kan niet eens no
ten lezen, ik vond het best eng.'
In The Death of Klinghoffer,
over de kaping van het cruise
schip Achille Lauro door Pales
tijnse terroristen in 1985, waarbij
de joodse passagier Leon Kling
hoffer werd vermoord en over
boord gegooid, spelen operazan
gers en acteurs gebroederlijk
naast elkaar, en worden beide
kanten van het Palestijns-Israëli
sche conflict belicht.
Het is duidelijk: Woolcock
schrikt niet terug voor lastige, om
streden onderwerpen. Allebei
haar films zijn op een geslaagde
manier gewaagd. 'Ik provoceer
niet met opzet', legt de regisseuse
uit. 'Zeker bij Klinghoffer is het
onontkoombaar dat er heftige re
acties op komen, maar ik heb ge
probeerd zo genuanceerd moge
lijk te zijn. Het onderwerp ligt nu
eenmaal zo gevoelig, op tenen
trappen doe je toch wel. Dan kun
je maar beter iedereen beledigen.'
The Principles of Lust en The Death of
Klinghoffer zijn beide nog te zien op 31-1
en 1-2.
>- www.cinema.nl
mm.iorsaY<,ari>sen
Mu-um.W"
Min Den Haag!
Beethoven: Fidelio door De Neder
landse Opera. Fidelio. Regie: Robert
Carsen. Rotterdams Philharmonisch Or
kest o.l.v. Edo de Waart Amsterdam, Mu
ziektheater. 29/1. T/m 22/2
Beethovens Fidelio gaat door voor
een opera, maar dirigent Wilhelm
Furtwangler zag er een mis in. Dat
is zo gek niet - als je tenminste
aanneemt dat het sacrament van
het huwelijk wordt gevierd door
Leonore, die verkleed als Fidelio
het gevang binnendringt om haar
geliefde Florestan uit politieke
hechtenis te bevrijden.
Furtwanglers kijk is ongetwij
feld meegewogen door regisseur
Robert Carsen bij diens voorberei
ding van Fidelio voor De Neder
landse Opera. En warempel, Car-
sens slot, met tientallen kaarslich
tjes als zinnebeeld van hoop, hééft
ook trekjes van een hoogmis.
Maar meer nog bespeur je het
seculiere ritueel van de stille
tocht, de hedendaagse processie
waarin het persoonlijke wanhopig
probeert politiek te worden. Car
sen plaatst Fidelio op dit snijpunt
van anekdote en ethiek, wat
woensdagavond bij de première in
Het Muziektheater enig boe maar
ook aardig wat bravo opleverde.
Het gaat een hele eerste akte
goed. Juist als het tussen Fidelio,
bewaker Rocco, dochter Marzelli-
ne en hulpje Jaquino wat al te
huiselijk wordt, maakt Don Pizar-
ro zijn entree. De bajesbaas is de
enige in burgerkleren en blijkt een
technocraat van 't zuiverste water.
Opeens krijgt die loodsachtige
ruimte met roestige trappen een
beklemmend Colditz-gehalte.
Wordt het menens wanneer Alan
Held als Don Pizarro een tiran-
nesk register opentrekt. Des te on
heilspellender drukt de stilte als
de gevangenen worden gelucht.
Geslagen honden zijn het, mond
dood gemaakt - listig van Carsen
om het 'koor der gevangenen' off
stage te laten klinken.
Maar gaandeweg de tweede akte
slinkt het vuur. Trivialiteiten spe
len op, zoals een buikige Florestan
die zichtbaar niet op rantsoen is
gezet (al klinkt de stem van tenor
Torsten Kerl wél gekooid).
Als tenslotte de buitenwereld
met blauwhelmen en mediahorde
binnenstormt, waait de vlam van
de voorstelling uit en volgt een
matige les kunst en politiek. Zo
volharden de bevrijde gevangenen
in hun kreupele poses, ook tijdens
het slotapplaus.
Neemt niet weg dat de belich
ting uitgekookt in elkaar steekt.
De Nederlandse Opera heeft
een gewaagde stap gezet door
electronische versterking toe te
passen in de nieuwe productie
van Beethovens Fidelio. Volgens
de Opera gebeurt dit alleen tij
dens gesproken dialogen. Het
versterken roept niettemin vra
gen op, want ook de muziek lijkt
hier en daar meegenomen in de
oppep-praktijk.
Luidsprekers en opspeldmi-
crofoons zijn volgens woord
voerder Fernandez ingezet op
verzoek van de regisseur, de Ca
nadees Carsen. Die wil de roem
ruchte spreekdialogen in Beet
hovens opera voorzien van een
akoestisch reliëf. Het systeem
maakt mogelijk dat gefluisterde
intriges inderdaad op fluister
toon worden geacteerd, ver van
het publiek. Carsen is nog een
stap verder gegaan, door de
spreekteksten te onderscheiden
in dialogen en 'gedachten'. Deze
'innerlijke ontboezemingen'
klinken uit een tweede groep
luidsprekers, achterin de zaal.
De manipulaties staan volgens
Fernandez los van de 'gewone'
electronica die het Amsterdamse
Muziektheater sinds jaren ge
bruikt ais medicijn voor de ge
brekkige akoestiek. Dit zoge
noemde 'Lares-systeem' voegt
via verborgen luidsprekers galm
toe aan het geluid, en 'buigt het
.om' richting publiek.
De systemen leken elkaar tij
dens de Fidelio-première niette
min te doorkruisen of aan te
wakkeren. Gehoord vanuit ver
schillende posities in de zaal, de
den zich in muzikale gedeelten
momenten van vervreemding
voor. Zo leek de bariton van
Alan Held (Pizarro) in een duet
voorzien van electronische ran
den, en was de zang van ver
schillende vocalisten, ook op
grote afstand, soms van een
merkwaardige 'nabijheid'.
Volgens de Nederlandse Ope
ra zijn er echter geen fouten ge
maakt aan de knoppen, en wordt
er bij zangstemmen en orkest uit
principe 'nooit volume bijge-
pompt'.
Roland de Beer
Ook voor de gesproken teksten
van Fidelio bedacht Carsen een
oplossing. Dialogen klinken ver
sterkt vanaf het toneel, inwendige
monologen komen uit luidspre
kers achterin de zaal, metalige
kampspeakers spuwen Don Pizar-
ro's bevelen uit. De geluidstech
niek struikelt hierbij soms over de
eigen vingers en desoriëntatie
slaat ook toe op momenten dat
microfoons zang of orkestklank
lijken te registreren.
Charlotte Margiono (Leonore)
verving Inga Nielsen; zonder de
voorstelling naar zich toe te trek
ken, zong ze overtuigend. Aan
trekkelijk klonk ook de Marzelli-
ne van Ruth Ziesak, bij benade
ring zo goed was de Rocco van
Günter von Kannen. Allerminst
synchroon verliep hun samenwer
king met het Rotterdams Philhar
monisch Orkest. Daar mag Edo
de Waart nog wel wat liefdevolle
foltering op loslaten.
Guido van Oorschot
Radio Kamerorkest
dirigent: Frans Brüggen
soliste: Charlotte Margiono,
sopraan
Traetta: Sinfonia en Chaconne ui
Antigona
Weber: Aria's uit Der Freischütz
Wagner: Ouverture Die Feen
Beethoven: Vierde Symfonie;
Ouverture Leonore 3 en aria uit
Fidelio
Zaterdag 1 februari 14.15 u
Concertgebouw Amsterdam
ADVERTENTIE
l HAL Investments B.V.
ROTTERDAM
www.kunsthal.nl
I Van onze verslaggever
Joost Ramaer
I AMSTERDAM
De Rotterdamse cultuurwethou
der Stefan Hulman (WD) wil dat
Museum Boijmans Van Beunin-
gen zijn tentoonstellingsbeleid
toespitst op 'vormgeving, toege
paste kunst en design'. De nieuwe
artistiek directeur moet hierin
specifiek deskundig zijn.
Dat blijkt uit de profielschets
voor de zoektocht naar de opvol
gervan Chris Dercon, die Hulman
donderdag besprak met de com
missie Cultuur van de gemeente
raad. Manuel Kneepkens van de
Stadspartij heeft meteen 'ernstig
bezwaar' gemaakt tegen Huimans
ideeën over Boijmans. Deze geeft
blijk van 'onkunde inzake de
schatten in het Museum Boij
mans', vindt Kneepkens. Volgens
hem zijn Boijmans' collecties
oude kunst, moderne kunst en
prenten 'veel belangrijker' dan de
design-verzameling, 'zeker inter
nationaal bezien'.
Hulman eist ook dat de opvol
ger van Dercon, die op 1 juni weg
gaat, 'met veel enthousiasme'
sponsors gaat werven en daarbij
'resultaatgericht' te werk gaat.
B&W van Rotterdam willen fors
bezuinigen op cultuur.
2 februari 2003, Grote Zaal, 11 uur
Radio Philharmonisch
Orkest Holland
Groot Omroepkoor
Mare Soustrot dirigent
Pieter Wispelwey ceiio
Dutilleux - Celloconcert
'Tout un monde lointain'
Roussel - Evocations, op. 15
13,-(CJP 6,50)
Kassa 020-6718345
Uitlijn 0900-0191 (eo.iopm)
