de Verdieping religie en filosofie
Gevaarlijk
voor Joden
werd het
sinds Wagner
Gekwetst Mohammed-gevoel van een moslimleider
Rk kerk wijst stoken tegen Memisa af
'NI
Laatste kans tegen Sow
Trouw VRIJDAG 31 JANUARI 2003 PAGINA 12
Er is een nieuw boek over de
Holocaust van twee
gerenommeerde Amerikaanse
historici, R.J. Van Pelt en
D. Dwork. Hun stelling: „De
massamoord door de nazi's op
de Joden had zijn wortels niet
in christelijk antisemitisme,
maar in de ketterjachten van de
Inquisitie en in de terreur
tijdens de Franse Revolutie."
Deze week waren beide auteurs
in Nederland en Trouw sprak
met hen.
Jodenvervolging
Ton Gijnen
Iee", benadrukt Van Pelt, „dit
is niet het zoveelste boek
over de Holocaust". Co-auteur
Dwork vult aan: „Er zijn weliswaar
bibliotheken vol geschreven over
alle mogelijke aspecten van de jo
denmoord, maar er bestond tot dus
ver geen studie naar de samenhang
van dit alles. In die lacune hebben
wij nu voorzien."
Debórah Dwork is hoogleraar geschie
denis van de Holocaust aan de universi
teit van Yale en directeur van het stu
diecentrum voor Holocaust en genoci
de aan de universiteit van Clark, beide
in de VS. Haar collega Robert Jan van
Pelt, van oorsprong Nederlander, is
hoogleraar cultuurgeschiedenis aan de
universiteit van Waterloo, Ontario, Ca
nada. Samen schreven ze in 1997 een
veelgeroemde studie over Auschwitz.
Deze week waren ze in Amsterdam om
hun nieuwe boek te promoten.
Van Pelt: „Na 1945 was de massa
moord op joden, zigeuners en homo
seksuelen lange tijd slechts een voet
noot bij het beschrijven van de Tweede
Wereldoorlog. Dat bleef zo tot midden
jaren zestig."
Dwork: „Toen kwam het Eichmann-
proces en kregen de Joodse slachtoffers
ineens een stem, een gezicht. Daar
naast begon een nieuwe generatie kri
tische vragen te stellen aan de oudere:
„Pa, wat deed jij tijdens de oorlog?" En
de stemming sloeg radicaal om. Sinds
dien lijkt het alsof het tussen 1939 en
1945 alléén om de Holocaust is gegaan.
Al het andere wordt in dat licht beke
ken."
„Wij willen met onze studie de za
ken weer wat meer in evenwicht bren
gen. We doen dat door te onderstrepen
dat de Holocaust zich afspeelde tijdens
een uiterst wrede oorlog waarvan, be
halve Joden, zigeuners en homoseksu
elen, ook miljoenen anderen het
slachtoffer werden. Zo vermoordden
de nazi's ook systematisch Russische
krijgsgevangenen omdat die 'minder
waardige Slaven' waren."
In tegenstelling tot wat veel anderen bewe
ren stelt u beiden dat er geen rechte lijn
Auschwitz 1945: de brillen.
loopt van het traditionele christelijke anti-
judaïsme naar het op vernietiging gerichte
racistische antisemitisme van de nazi's. U
ziet de wortels veeleer liggen in het niets en
niemand ontziende optreden van de Inquisi
tie tegen christelijke ketters en in de Terreur
tijdens de Franse Revolutie. Dat is opmerke
lijk.
Van Pelt: „Ik ben de laatste om te zeg
gen dat in de Middeleeuwen de kerk de
Joden fatsoenlijk heeft behandeld.
Maar ze streefde nooit naar hun uit
roeiing. Dat gold ook voor de wereldlij
ke macht. Zowel de theologie als de
politieke filosofie hanteerden de stel
ling dat er in de christelijke wereld een
plaats was voor joden. Geen goede
plaats, want het waren nu eenmaal 'de
moordenaars van Jezus', maar in elk
geval een plek. Dat had God zo veror
donneerd.
„Dit gold niet voor ketters. Zij hadden
hun doopsel verraden en het verbond
met Christus verbroken, en dat kon
niet worden geduld. Terwijl van tijd tot
tijd theologisch gemotiveerde, maar in
feite op politieke gronden gebaseerde,
pogroms tegen Joden plaatsvonden,
werden de christelijke ketters systema
tisch vervolgd. Het enige doel dat de
Inquisitie voor ogen stond was hun
algehele vernietiging.
„Dat idee overheerste nog sterker
tijdens de Terreur. Robespierre en de
zijnen wilden een nieuwe, verlichte
maatschappij. De enige manier om dat
te bereiken was, in hun ogen, door de
koninklijke familie en de aristocratie
uit te moorden. En dus stierven hon
derden aristocraten onder de guilloti
ne. Niet om wat zij hadden gedaan,
maar om wie ze waren, namelijk repre
sentanten van de oude orde.
„Hiermee werd de doos van Pandora
geopend en heeft men een politiek ge
ïntroduceerd die op massamoord be
rustte. Hanteerden de Inquistitie en de
Franse revolutionairen haar om dege
nen te elimineren die het ideaal van
een religieuze eenheidsstaat c.q. 'ver
lichte' maatschappij blokkeerden, de
nazi's zouden later er het uitroeien
mee legitimeren van mensen die zij
zagen als belemmering van hun raciaal
utopia."
Wanneer werd het, in de ongeveer honderd
vijftig jaar die er liggen tussen Robespierre
en Hitier, voor de Joden voor het eerst echt
gevaarlijk?
Van Pelt: „Gevaarlijk werd het toen in
de lering rond de componist Richard
Wagner het anti-judaïsme a la Nietz
sche een fusie aanging met het racisme
van lieden als de Fransman de Gobi-
neau, en het moderne antisemitisme
werd geboren. Wagners schoonzoon
Stewart Chamberlain stelde Duits-zijn
gelijk aan ariër-zijn. Tot dan kon een
Jood altijd de grens oversteken door
zich te laten dopen. Nu verdween die
optie. Het ging niet langer om wat
Joden geloofden, maar om wat ze wa
ren.
„Dit gebeurde aan het einde van een
eeuw, de 19de, en in een land, Duits
land, dat in de verwarrende confronta
tie met een nieuwe tijd, de Joden was
gaan zien als de wortels van alle
kwaad. Links kapittelde hen als 'kapi
talisten', rechts als 'socialisten' en 'cul-
tuurbedervers'. Men noemde ze een
probleem dat dringend moest worden
opgelost. De Eerste Wereldoorlog
bracht gewenning aan massaal geweld,
waardoor de laatste morele barrières
werden geslecht om het joodse probleem
via de gaskamers 'te regelen'. Niet voor
niets hadden vrijwel allen die aan nazi
kant betrokken zijn geweest bij de Ho
locaust. in 1914-1918 aan het front ge
vochten."
U beschrijft het optreden van Gesina van der
Molen. De streng gereformeerde juriste be
hoorde tot de oprichters van het illegale
'Trouw'. In de oorlog redde ze Joodse baby's
van de dood, maar na 1945 was ze de
drijvende kracht achter het besluit Joodse
weeskinderen van wie niet vaststond dat ze
van orthodoxe huize waren, bij hun christe
lijke pleegouders te laten en hen niet onder
de hoede te stellen van Joodse instanties.
Waarom dit verhaal?
Dwork: „Omdat het zicht geeft op de
wijze waarop zelfs na 1945 christenen
over joden dachten. Als representant
van de dominante, christelijke cultuur
meende Van der Molen dat zij het
recht had vast te stellen wie Joods was
en wie niet. En Joods waren in haar
ogen alleen de orthodoxe joden. Voor
hen was er een eigen plek in de Neder
landse, christelijke samenleving. De
anderen waren vanuit haar optiek niet-
Uitspraken Hirsi Ali
Koert van der Velde
f lc houd van Mohammed, met
heel mijn hart. Hij is mijn lei
draad, mijn idool." Waar het hart van
vol is, loopt de mond van over. Ayhan
Tonca (36) spreekt met liefde over de
profeet, aan wie hij dag en nacht zegt
de denken. „Wat moet ik doen, en wat
niet: Mohammeds leven geeft het ant
woord. En als ik het niet meer weet,
dan vraag ik God: laat mij leven zoals
het grote voorbeeld dat u ons gegeven
hebt. Ik wil zijn zoals hij."
Voor moslims als Tonca is Moham
med de ideale mens. Tonca is de voor
zitter van de TICF, de grootste mos
keekoepel in Nederland waarbij de
143 gematigde moskeen in Nederland
zijn aangesloten die door de Turkse
overheid worden gecontroleerd. Mo
hammeds goedheid kende volgens
Tonca geen grenzen. „Hij is voor mij
het voorbeeld van mildheid, liefde en
vergevingsgezindheid." Anderen heb
ben hun Mohammed opgetuigd met
opzienbarendere kwaliteiten: zijn li
chaam had geen schaduw, vliegen me
den zijn kleren en zijn haren waren
onbrandbaar. En in hun streven de
perfecte mens te imiteren laten zij
htm baard staan, plassen ze zittend,
en eten ze de hele dag dadels.
Tonca, die op zijn derde naar Neder
land kwam, gelooft in een andere Mo
hammed, die meer past bij deze tijd:
de zijne lijkt meer op een barmhartige
Jezus. Dus, wat zou Mohammed heb
ben gedaan met Ayaan Hirsi Ali, de
vrouw die hem 'woest* maakt omdat
zij de Grote Profeet en daarmee 'een
miljard moslims' inclusief Tonca zelf
beledigde? Tonca: „Ik denk er serieus
over om vrijdag, na het gebed in de
moskee, persoonlijk aan God te vra
gen deze vrouw te vergeven".
Hirsi Ah heeft Mohammed onlangs
een perverse than genoemd, en staat
niet in de Koran een passage die verge
ving misschien toch een heel klein
beetje een probleem maakt? De straf
voor wie de boodschapper bestrijden,
heeft God ooit aan de boodschapper
zelf geopenbaard „Dat zij gedood of
gekruisigd worden of het afhakken
van him handen of hun voeten aan
weerszijde of dat zij uit het land ver
bannen worden" (soera 5; vers 33). De
Koran is een meerstemmig boek,
werpt Tonca tegen, en het is aan de ge
lovige die stem eruit te halen waarvan
hij denkt dat die het meeste bij zijn
ideale Mohammed past. „Mohammed
heeft een van zijn ergste vijanden,
wiens naam ik even vergeten ben, ge
woon vergeven. Ook dat staat in de
Koran. Mohammeds vergevingsgezind
heid kunnen wij moeilijk evenaren,
maar ik ga het toch proberen."
Tonca legt uit dat zijn beeld van Mo
hammed niet alleen steunt op de Ko
ran, maar ook op de overlevering en
op zijn eigen oordeel, dat nu eenmaal
wordt gevormd door de cultuur waar
in hij leeft. Zo verandert het beeld van
Mohammed met de tijd. „Het geloof
moet mee tot het einde der tijden, en
moet zich dus steeds aanpassen."
Tonca is vooral woest op Hirsi Ali
omdat ze zou liegen over de profeet.
Maar wds Mohammed 'naar onze hui
dige maatstaven' dan geen tiran? Ton
ca snapt het niet, dus leest hij desge
vraagd een passage uit de beroemde
Mohammed-biografie van Maxime Ro-
dinson, over het lot van zevenhonderd
mannen van een opstandige joodse
stam in Medina. „De volgende dag liet
hij [Mohammed] op de markt van Me
dina grote kuilen graven. Men bracht
er de joden, in groepen aan elkaar ge
bonden, heen, onthoofdde hen een
voor een aan de rand van de kuilen en
wierp ze erin." Tonca kent dit inci
dent niet, hoewel het ook kort in de
Koran staat (33; 26). Hij probeert: „In
een oorlog vallen helaas altijd doden.
Misschien was het uit zelfverdediging.
Het was een ruige tijd." Dan: „Als je
dit zo leest, is het barbaars, maar ik
geloof het met." En ten slotte: „Ik zal
het onze imam vragen".
Dan de vraag of Hirsi Ali's stelling dat
Mohammed vanwege zijn huwelijk
met Aïsja pervers was echt 'een leu
gen' was. En of de profeet zo het slech
te voorbeeld gaf. Toen hij 53 jaar was
trouwde hij met het negenjarige meis
je Aisja. („Ik schreeuwde: O! O!, tot ik
buiten adem was", zou ze later heb
ben gezegd.) Tonca reageert: „In die
tijd was zoiets volkomen normaal. Het
gaf Aïsja bescherming en status. Maar
tegenwoordig kan zoiets natuurlijk
niet meer, dat begrijpt iedere moslim.
Het gaat erom dat Mohammed in zijn
tijd vooruitstrevend was. Dat moet ons
inspireren om tegenwoordig ook voor
uitstrevend te willen zijn."
Als moslimvrouwen in Nederland
menen precies zo te mogen leven als
moderne niet-moslimvrouwen, dan
staat hun formeel niets in de weg,
meent Tonca. „Iedereen die gelooft in
God en in zijn profeet is een moslim.
Ik geloof dat moslimvrouwen andere
verantwoordelijkheden hebben gekre
gen dan mannen en dat ze een hoofd
doekje behoren te dragen. Moslim
vrouwen die zich niet als zodanig ge
dragen, begaan volgens mij een zonde.
Maar wie ben ik om over anderen te
oordelen? Ook ik ben immers een zon
daar. Het oordeel over moslimvrou
wen die als mannen proberen te le
ven, is aan God en aan niemand an
ders. Ook zij zijn welkom in de mos
kee." Dat Mohammed sommige mos
lims inspireert tot het slaan van hun
vrouw, mag misschien waar zijn, maar
dan hebben zij de emancipatoir be
doelde boodschap van de profeet niet
begrepen, stelt Tonca, die overigens
ontkent dat er onevenredig veel mos
limvrouwen in blijf-van-mijn-lijf-hui-
zen zitten. „Vorig jaar hebben we een
hele reeks thema-avonden gehouden
over huiselijk geweld. Doe ons dus
niet af als vrouwenonderdrukkers."
Tonca gelooft dat Hirsi Ali 'alleen
maar kwetst om te kwetsen', en dat is
wat hem extra boos maakt, zegt hij.
Zich inleven in haar verhaal wil hij
daarom niet, stelt hij. Denkt Tonca dat
joods en mochten dus bekeerd wor
den. Daaraan lag de gedachte ten
grondslag dat christen worden het bes
te is wat een Jood kan overkomen. Het
was een mening die christenen 1600
jaar hebben gehuldigd. En sommigen
doen dat nog steeds.
„Het speelde ruim vier jaar geleden
een rol bij de heiligverklaring van de
rooms-lcatholiek en non geworden Jo
din Edith Stein, een van de miljoenen
slachtoffers van de Holocaust. Rome
had dit nooit mogen doen. Hiermee
wekte het de suggestie dat ze was ver
gast om haai- katholiek-zijn, terwijl dat
er in werkelijkheid niets mee te maken
had. Ze werd enkel en alleen vermoord
omdat ze Jodin was. Bij bezoeken aan
rk scholen in de VS kreeg ik, op mijn
vraag wie Edith Stein was, van leerlin
gen én leraren als antwoord: „Een ka
tholieke martelares". Geen woord over
haar Jood-zijn."
In een toespraak stelde u:A's de kerken zich
tijdens de oorlog openlijk hadden uitgespro
ken tegen de genocide op de Joden was er
mogelijk geen Holocaust geweest". Vergeet u
dan gemakshalve niet dat de echte schuldige
Hitler was?
Dwork: „Natuurlijk berust de primaire
verantwoordelijkheid voor de Holo
caust bij de nazi's. Dat neemt niet weg
dat de toenmalige katholieke kerklei
ders een zware verantwoordelijkheid
dragen voor het feit dat zij in overgrote
meerderheid hebben gezwegen, te
meer omdat in die tijd het gezag van de
kerk een groot gewicht in de maat
schappelijke schaal legde.
„Dat Pius XII, zoals het verhaal gaat,
'erg bedroefd' was over wat er met de
Joden gebeurde, interesseert me geen
donder. Hij had zijn verantwoordelijk
heid als paus dienen te nemen en zijn
stem moeten verheffen tegen alle de
portaties en moordpartijen. Ook al zou
dit het martelaarschap van hem en
anderen hebben betekend. Want dat is
de ultieme plicht van alle christenen:
Jezus volgen naar Golgotha."
Van Pelt: „Het kenmerkt de uniciteit
van onze menselijke soort dat we, zit
tend in een overvolle boot, niet zeg
gen: 'Er moeten er een paar overboord,
zodat de rest kan overleven', maar:
'Dan verdrinken we maar met z'n al
len'. De kerken hadden de gelovigen
moeten herinneren aan deze plicht tot
fundamentele solidariteit met de an
der en zeggen: 'Wij dienen één te blij
ven met onze vervolgde Joodse broe
ders en zusters, ook al kost dat ons het
leven'. Dat de paus en andere kerklei
ders dit niet hebben gezegd maakt ze
tot schandvlekken van hun geloof en
van de mensheid als zodanig."
Debórah Dwork en Robert Jan van Pelt:
De Holocaust, een geschiedenis; ISBN
9053528431; Boom Amsterdam; 504 blz.; 25,-
hij en zijn geloofsgenoten woedend
blijven worden, iedere keer dat ie
mand weer iets vervelends over de is
lam zegt, of zal er langzaamaan een
laagje eelt op de prikkelbare ziel ko
men? „Bij ons staan waarden als eer
en trots nog hoog in het vaandel. Heel
jammer dat deze in Nederland niet
meer gelden als deugd. Veel Turken
voelen zich door dit soort incidenten
steeds minder welkom. Maar dat laag
je eelt zal er wel komen, denk ik, al lo
pen we daarin natuurlijk achter bij de
christenen. Geef ons de tijd."
advertentie
rrnrrrrr
Paasproject 'Ga...', met op de Viertafe
het landschap en aan de kapstok de
pelgrimsspullen; en verder tips voor de
Stille Week, project tellen naar Pink
steren, Hemelvaart, projectliederen
BONNEFOOI 18 zondagen 144 pag
abon.€34,- per jaar (los nummer €13,50'
IBÉÉEEÉKEBSI]
Van onze redactie religie filosofie
AMSTERDAM - IJvert de katholieke
ontwikkelingsorganisatie 'Cordaid'
voor abortus in de derde wereld?
Opnieuw trekt het behoudende Ka
tholiek Nieuwsblad ten strijde. Me
misa (onderdeel van Cordaid) gaat
nota bene zondag in de mis onder
rooms-katholieken collecteren voor
'veilige abortus', insinueert het
blad. De rk kerk hekelt dit 'samen
zweren' tegen Memisa.
Negen jaar geleden voerde het Katho
liek Nieuwsblad (KN) voor het eerst
campagne tegen Memisa. Deze grote
katholieke medische hulporganisatie
liet zich volgens KN toen in met con
doomverspreiding in de strijd tegen
aids. De bisschoppen riepen Memisa
ter verantwoording en dreigden haar
af te voeren van het collecteschema.
Opnieuw zet het KN, vlak vóór de
jaarlijkse Memisa-collecte druk op de
ware besteding van katholiek geef-
geld. In het geval van Memisa's ver
meende steun aan abortus heeft KN
overigens wel een omweg nodig. Niet
Memisa (voorpagina) maar koepel
Cordaid ligt op de korrel en wel om
dat Cordaid deel uitmaakt van een
internationaal netwerk. Share-net, en
dit ijvert met zoveel woorden voor
'veilige abortus'. Voor dit Share-net
doet iemand het woord die volgens
KN „een mewerker van Cordaid" is.
maar volgens Cordaid zelf daar al
ruim een jaar weg is. Cordaid is niet
blij met het herhaalde stoken van KN
tegen de organisatie. Vorig jaar maak
te het blad ook een project in Peru
verdacht - volgens Cordaid enkel om
dat de partnerorganisatie werd ge
noemd op een website waar ook pro-
abortusorganisaties figureren. Direc
teur Kruijssen van Cordaid onder
streept dat zijn organisatie geen pro
abortus programma's steunt, wél
projecten voor vrouwen die na een
onveilige abortus in problemen zijn.
Volgens Kruijssen is Share-net een
tamelijk informeel netwerk, waai'
vooral informatie en ervaringen wor
den uitgewisseld op het terrein van
hiv/aids-problematiek. Cordaid erkent
dat er wel eens spanningen zijn tus
sen de hulp en de leer.
In een brief aan de bisschoppen
heeft Kruijssen verzekerd dat voor
Cordaid het steunen van een abortus
praktijk onbespreekbaar is. Hij noemt
de berichtgeving van KN tendentieus
en deels feitelijk onjuist.
Een woordvoerder van de bisschop
pen noemt de reactie van Kruijssen op
eerste lezing betrouwbaarder dan wat
het Katholiek Nieuwsblad deze week op
samenzwerende toon te berde brengt
Hij onderstreept dat de bisschoppen
en Cordaid op gezette tijden direct
overleggen over gevoelige onderwer
pen als aidspreventie.
UTRECHT - Kerkenraden van gere
formeerde kerken en Samen-op-
Weggemeenten komen 29 maart
bijeen om zich te bezinnen op hun
positie in de toekomstige Protes
tantse Kerk in Nederland (PKN). De
beraadsdag in Nijkerk moet hen be
ter in staat stellen te besluiten over
de fusie van de hervormde, gerefor
meerde en lutherse kerken.
Dat hebben de Sow-kerken gisteren
laten weten. Als de drie protestantse
kerken besluiten samen te gaan, kan
een gereformeerde kerkenraad niet
meer uit het kerkverband stappen.
Ook krijgt de landelijke kerk meer
toezicht op het beheer van het vermo
gen. Veel plaatselijke kerken hebben
grote moeite met deze inmiddels veel
besproken veranderingen. Ze worden
van gereformeerde zijde betwist om
dat daar vanouds de plaatselijke auto
nomie juist voorop staat.
In een poging een dreigende scheu
ring in eigen gelederen te voorkomen,
ging de gereformeerde synode vorig
jaar december akkoord met een be
zinningsdag over de gevoelige kwes
tie. Het bestuur van het behoudende
Confessioneel Gereformeerd Beraad
(CGB) zit in de voorbereidingscommis
sie van de bijeenkomst. Het CGB leidt
het gereformeerde verzet tegen de
voorgenomen drastische inperking
van de plaatselijke zelfstandigheid.
Personen
Nederlandse hervormde kerk
Beroepen: te Woerden-C. G. van Meij-
eren te Hierden.
Intrede 2/2: te Ochten D. Verkuil uit
Bleiswijk; te Oud-Beijerland M. Messe-
maker uit Kamerilc; te Zutphen O.G.
Haasnoot uit Deventer.
Gereformeerde kerken
Afscheid: van Oude Wetering A.H.B.
Breukelaar, naar Laren/Blaricum/-
Eemnes.
Gereformeerde kerken vrijgemaakt
Beroepen: te Eindhoven D. Noort te
Bussum/Huizen; te Leens E.J. Meijer
kand. te Kampen.
Oud gereformeerde gemeenten
Afscheid 5/2: van Rijssen A. Kort, naar
Krimpen aan de IJssel.
