ALS SLACHTOFFERS
VERVOLGERS WORDEN
De Britannica
verovert ook Nederland
zvïKimvtis (f iii.i\oi:<;si:l
WALVISVANGST
G0NZ0
30 JANUARI 1993
Stella, met op de achtergrond de Wannsee
4
Stalli
door Peter Wyden
383 biz., geill., Simon Schuster
1992, f 46,70
ISBN 0 671 673610
Jolande Withuis
Het is een bekend thema: de
onmenselijkheid van onmen
selijke regimes is er onder
meer in gelegen dat zij hun
slachtoffers weten te beroven van
hun menselijkheid. Bijvoorbeeld
door het hun onmogelijk te maken
zekere morele waarden te handha
ven. Veel slachtoffers van onmense
lijkheid worden gedwongen mede
plichtig aan die onmenselijkheid en
voelen zich nooit meer helemaal on
besmet. Dat vormt een van de grote
problemen van het overleven in on
menselijke omstandigheden, en een
motief in bijvoorbeeld het werk van
Primo Levi.
Peter Wyden, van wiens hoofdper
soon Stella Kübler je je overigens
kunt afvragen in hoeverre zij nog
'slachtoffer' te noemen valt, haalt ter
illustratie van dit thema in zijn boek
Stella een van de gruwelijke voor
beelden aan waarover de film So
phie's Choice handelt: in Auschwitz
werd Sophie gedwongen te kiezen
welk van haar twee kinderen in de
gaskamer zou verdwijnen. Die
'schuld' leidt uiteindelijk, jaren na
de oorlog, tot Sophies zelfmoord.
Wyden, die eerder onder meer pu
bliceerde over de Spaanse burger
oorlog en over huurmoordenaars,
ontkwam als Peter Weidenreich in
1937 met zijn ouders uit Duitsland
naar de Verenigde Staten, net als on
der meer zijn toenmalige buurtge
nootje Peter Fröhlich. nu wereldbe
roemd als de psycho-historicus Peter
Gay. In Stella beschrijft hij zijn
speurtocht naar het verdere leven
van zijn jeugdliefde. Een onbeant
woorde jeugdliefde wel te verstaan,
want het mooiste meisje van de
school merkte hem indertijd nauwe
lijks op. De ambities van de hoog
blonde en blauw-ogige Stella reikten
verder dan een onbetekenende
schoolgenoot op de joodse school
waar zij beiden, net als veel andere
leerlingen, tegen wil en dank terecht
kwamen toen de toegang tot gewone
scholen hun werd ontzegd.
Dat was in 1935. Toen Wyden in
1988 het besluit nam eindelijk over
de fascinerende Stella te schrijven,
wist hij al wat er van haar was ge
worden. Toen hij in dienst van het
Amerikaans leger in 1945 als bevrij
der naar zijn vaderland was terugge-
I keerd, had hij het schokkende ver-
I haal vernomen. Stella overleefde
Hitier, maar vraag niet hoe: samen
met de Gestapo joeg ze tijdens de
oorlogsjaren in Berlijn op ondergedo
ken joden. Een ontmoeting met dit
'blonde gif kostte honderden men
sen het leven.
'VANGERS'
Eerst wilde Wyden het niet geloven;
j zo'n gruwelverhaal over zijn jeugd
liefde in een blaadje uit de Berlijnse
Sovjet-zone moest wel afkomstig
zijn uit de antisemitische koker van
Stalins troepen. Maar alles bleek
waar; en het door ooggetuigen be
schreven 'blonde spook' was inder
daad zijn sexy klasgenote.
Greifer ('vangers') werden ze ge
noemd, de joodse burgers die in
dienst van de Gestapo de jacht open
den op ondergedoken kennissen,
schoolgenolen, collega's, gevluchte
medegevangenen en familieleden. Ze
spoorden hen op. arresteerden hen of
wezen hen aan. Als de zogeheten u-
boten zich verzetten, schoten ze.
Stella was blijkens Wydens relaas
wel de beruchtste van alle Greifer
(haar nieuwe achternaam Kübler
was van haar eerste echtgenoot, en
die was mogelijk een van haar
slachtoffers). Als de verpersoonlij
king van dit soort collaboratie werd
zij na de capitulatie meermalen be
recht.
De eerste keer was in 1946 nadat ze
de brutaliteit had gehad zich te mel
den bij een joods bureau waar men
en ander aan te merken. Zijn ge
sprekken met de door hem opge
spoorde Stella zijn een anticlimax
doordat hij kennelijk de illusie koes
terde dat ze tegenover hem haar
hart zou uitstorten. Maar versteend
als ze is in haar bouwsel van leugens
en zelfrechtvaardiging, gebeurt dat
niet. Verder zijn Wydens bronnen
niet altijd even duidelijk. Het boek
is zo'n typisch Amerikaans mengsel
van moralisme, reflectie op de eigen
gevoelens van de auteur, alsmede ci
taatjes van psychologen, ooggetui
genverklaringen, archiefstukken, in
terviews, biografieën, memoires en
rechtbankverslagen. Dat mag weten
schappelijk niet altijd bevredigend
zijn, het levert in dit geval wel een
boek op dat leest als een thriller.
Het is Wydens verdienste dat zijn
Stella door wraak noch door walging
wordt overheerst. Naast een gede
tailleerde reconstructie van de feiten
waaraan Stella zich nu wel en niet
schuldig maakte, en wanneer, en on
der welke druk, laat hij zich vooral
leiden door het thema van de dwang
tot onmenselijkheid, steeds met de
relativerende vraag in het achter
hoofd of hijzelf in haar omstandig
heden anders zou hebben gehandeld.
Dat is een hele prestatie, want voor
Stella Kübler is nauwelijks een
greintje sympathie op te brengen.
Van de in het boek afgedrukte foto
van haar vierde huwelijk straalt een
onplezierig soort hard-domme vrou
welijkheid af waaraan niets moois te
ontdekken valt. Een starre grimas
onder een bevroren coiffure.
OPENLIJKE SEKSUALITEIT
Stella was, laat Wyden zien, al op
school modern in haar openlijke sek
sualiteit, maar haar route naar een
comfortabel bestaan kon niet tradi
tioneler: met haar uiterlijk als kapi
taal kocht ze zich mannelijke bewon
dering en bescherming. Ze had "an
affinity for power", zegt Wyden fijn
tjes als hij beschrijft hoe Stella het
op een akkoordje gooit met ss
Hauptsturmführer Walter Dobber-
ke, die de verantwoordelijkheid had
voor het Judenrein maken van Ber
lijn en met wie ze waarschijnlijk een
relatie had. Uit de beschrijving van
Wyden, die toch niet verhult hoe
verliefd hij eens was, krijg je de in
druk dat ze altijd al onaangenaam
moet zijn geweest.
Maar dat zegt Wyden niet Ter ver
klaring van haar wandaden voert hij
twee psychologische mechanismen
aan. Hij vermoedt een vorm van dis
sociatie: het verdriet over het weg
voeren van haar ouders zou ze niet
tot zich hebben laten doordringen.
Maar dat speelt natuurlijk ver na
het begin van haar carrière.
Uiteindelijk ziet hij Stella als een
toonbeeld van wat hij noemt 'joodse
zelfhaat'. Ze was als het ware een
geperverteerd produkt van het stre
ven naar assimilatie; van kinds af aan
gewend zich door middel van haar
uiterlijk bij de succesvollen te kun
nen scharen, wilde ze absoluut niet
behoren tot een geminachte groep,
een groep die 'anders' was dan de
gevestigde meerderheid. Daarom
identificeerde ze zich zo hevig met
de agressor.
Medeleven roept vooral Stella's
dochter Yvonne op. geboren in okto
ber 1945 op de plek waar Stella in
de chaotische dagen rond de val van
het Duizendjarig Rijk, haar toe
vlucht had gezocht. Het was een
plek vlakbij de route waar Himmler
de 33.000 verzwakte en uitgehonger
de overlevenden van het kamp Sach-
senhauscn nog eens hun laatste do
denmars opjoeg, in de hoop hun
Russische bevrijders voor te blijven
en aldus dit levend bewijsmateriaal
van de nazi-misdaden te vernietigen.
Yvonne werd geboren terwijl de
Sovjets de jacht op haar beruchte
moeder al hadden geopend. Ze werd
in een pleeggezin opgenomen, maar
toen Stella vrijkwam, begon die een
keihard gevecht om de voogdij.
Yvonne is de ontdekking van haar
moeders identiteit en alle juridische
touwtrekkerij nooit te boven geko
men en wil van Stella niets weten.
Ze werkt als verpleegster in Israel.
Om het goed te maken.
Nieuwe beschryvino der
walvischvangst en naringvisschery.
met veele byzonderheden daar toe
betreklyk. Amsterdam 1792
met een inleiding door
J. C. A.Schokkenbroek
504 blz., geilt.. Van Wijnen 1992,
f 239,50 (bij intekening op de reeks
f 199,50)
ISBN 90 5194 083 1
Voor de gefortuneerde liefheb
ber is het niet zo'n probleem.
Door systematisch veilingen
en antiquaren af te lopen kan
hij zijn bibliotheek gedurig verrij
ken. Het kost tijd en geld, dat is
waar, maar de beloning is groot: ou
de drukken en als het even kan ook
nog in mooie banden. Voor de onder
zoeker met de smalle beurs, voor ge-
bruiksbibliotheken van universiteiten
en musea ligt het anders. Het gaat
hen minder om een authentieke uit
gave dan om de oorspronkelijke
tekst en daarvoor is een facsimile-
editie een uitkomst.
De Franeker uitgeverij Van Wijnen,
gespecialiseerd op boeken over over
zeese geschiedenis, legt zich ook al
enige jaren toe op de uitgave van
facsimiles van historische boeken. In
1990 is Van Wijnen begonnen met
een maritiem-historische reeks,
waarin jaarlijks een deel verschijnt.
Zo verscheen Leven en bedryf van
den vermaarden zeeheld Cornelis
Trompeen biografie uit 1692 en
Leven en daden der doorluchtighste
zee-helden en ontdeckers van landen
deser eeuwen uit 1676. Het zijn
kloeke boeken vol vaderlandsliefde
en ontdekkingslust, maar dan nog in
een onvervalste, niet van een roman
tische waas doordrenkte snit.
Een derde deel zou wel eens een rui
mer publiek kunnen treffen. Dit
gaat niet zozeer over heldendaden
ter zee, maar behelst een opmerkelij
ke prestatie van 17de-eeuwers in
dienst van de Verenigde Oostindi-
sche Compagnie. Dit deel heet Het
gezantschap der Neërlandtsche
Oost-Indische Compagnie, aan den
grooten Tartarische Cham, den te-
genwoordigen keizer van China. Dit
is het met 150 gravures
geïllustreerde verslag van Joan
Nieuhoff die in 1655 meeging op
een gezantschapsreis naar Peking.
Het gedetailleerde relaas werd jaren
later in Amsterdam uitgegegeven en
had een overweldigend succes. De
belangstelling voor China was in Eu
ropa zo groot dat er tot 1800 70 ver
schillende edities verschenen. Het
levendig geschreven boek is dan ook
lang beeldbepalend voor China ge
weest.
Van geheel andere aard is hel zojuist
verschenen vierde deel in deze facsi
mile-reeks, de Nieuwe beschryving
der walvisvangst en haringvisschery
naar de editie van 1792. In dit uit
voerige werk beschrijft de anonieme
auteur de praktische kanten van de
walvis-en haringvangst, de noordelij
ke landen waar gevist werd, de toch
ten die daar ondernomen werden en
die niet zelden fataal verliepen. Het
boek combineert dus economische,
biologische, geografische en antropo
logische facetten en is daarom veel
gevarieerder dan men alleen uit de
titel zou verwachten. Het werd ge
Hunter S. Thompson
schreven in een tijd dat de Neder
landse economie en in het bijzonder
de visserij er slecht voor stond. Mo
gelijk heeft de schrijver de vissers
een riem onder het hart willen ste
ken. Hij eindigt tenminste optimis
tisch met de verwachting dat de vis
serij "die van de oudste tyden af
voor een goudmyn van dit Gemeene-
best gehouden is, zal blyven bloeien,
en in den schoot van Nederlands in
gezetenen zyne schatten uitstorten".
Roelof van Gelder
Fear and Loathing. The Strange and
Terrible Saga of Hunter S. Thompson.
An unauthorized biography
door Paul Perry
274 blz., geill., Thunder's Mouth
Press 1992, f 56,50
ISBN 1 56025 012 7
In de woonkamer van Hunter
Thompsons berghut te Woody
Creek, Colorado, pal tegenover
de open haard, staat zijn "che-
motherapie-stoel". Daar, tussen de
speakers van zijn geluidsinstallatie,
laadt de nu 53-jarige voormalige
journalistieke coryfee van Rolling
Stone Magazine zich 's avonds vol
met zijn dagelijkse menu van hasj,
speed, cocaïne, LSD, bier, whisky, en
dubbele Bloody Mary's. De totaal
gedereguleerde toestand waarin hij
na die cocktail geraakt, moet onver
wacht bezoek op de koop toe nemen.
Hunter Thompson is in de jaren ze
ventig beroemd geworden met wilde
journalistieke werkstukken als Heli's
Angels (1967), Fear and Loathing
in Las Vegas (1971) en Fear and
Loathing: On the Campaign Trail
(1973) en hij heeft nooit een geheim
gemaakt van zijn buitensporige alco
hol- en drugsgebruik. Sterker nog:
zijn "flirt met hersenbeschadiging",
zoals hij het zelf noemde, werd zijn
handelsmerk, naast zijn scabreuze
taalgebruik en het totale gebrek aan
respect voor autoriteiten in zijn sterk
persoonlijke reportages. Met die
combinatie werd Thompson de su
perster van de new journalismdoor
hemzelf betiteld als 'Gonzo-journa-
listiek'. Hij werd vereeuwigd als de
altoos in hoger sferen verkerende
Uncle Duke in de populaire kran
testrip 'Doonesbury'.
In Fear and Loathing. The Strange
and Terrible Saga of Hunter S.
Thompson, de eerste biografie over
Thompson, laat Paul Perry de keer
zijde zien van 's mans extravagante
levensstijl. Sinds zijn landelijke
doorbraak in 1972 heeft hij nauwe
lijks nog een noemenswaardig artikel
afgeleverd. Nu was schrijven nooit
makkelijk voor Thompson. In de ja
ren zestig lukte het hem, meege
sleept door de tijdgeest, enkele bril
jante stukken te produceren met als
hoogtepunt Fear and Loathing in
Las Vegas, een hilarische, bij vlagen
melancholieke ode aan de jaren van
seks, drugs en rock 'n' roll.
Maar sinds Thompson een cult-fi-
guur werd en iedereen steeds maar
weer nieuwe 'gonzo'-reportages van
hem verwachtte, lukte hem helemaal
niets meer. Zelfs de beproefde 'me
thode' om bij het naderen van de
deadline losse velletjes uit zijn blo
knoot te scheuren en die in willekeu
rige volgorde naar de eindredactie te
faxen, bood geen soelaas. In 1974,
bij het vertrek van zijn aartsvijand
president Nixon. zat de gonzo-jour-
nalisl een etmaal in volledige wri
ter's block bewegingloos achter de
typemachine, alvorens troost te zoe
ken in de vertrouwde chemische
chaos van speed en LSD.
Zijn definitieve stuk over Nixon, on
der de titel 'The Quitter', kwam er
nooit. Reizen naar Zaïre voor een re
portage over het boksduel tussen
Mohammed Ali en George Foreman,
en naar Vietnam voor een stuk over
de Amerikaanse aftocht, werden du
re fiasco's. Thompson dobberde da
genlang dronken en stoned op een
luchtbed in het hotelzwembad, maar
van schrijven kwam niets terecht.
In de jaren tachtig legde Thompson
zich vooral toe op het uitbuiten van
zijn steeds karikaturaler imago, met
goed verkopende maar volmaakt on
interessante bloemlezingen uit eigen
werk als Generation of Swine 1988)
en Songs of the Doomed (1990).
Slechts af en toe flakkert zijn talent
nog op, zoals in een reportage over
een echtscheidingsdrama in de beau
monde van Zuid-Florida, maar al
met al is Thompsons lot weinig be
moedigend. Een van de laatste
hoofdstukken uit Perry's vlotte bio
grafie heet 'Prisoner of Gonzo' - een
betere omschrijving van zijn nada
gen is moeilijk denkbaar.
Sjoerd de Jong
Brendan Gill: Many masks. A life of
Frank Lloyd Wright
Gebonden, Putnam's Sons 1987,
van 59,75 voor 14,50. De
Verbeelding, Amsterdam.
Ontnuchterende biografie van de
grootste architect van de Verenigde
Staten. Het boek portretteert
Wright als een onbetrouwbare en
hoogst zelfingenomen man, en een
geniaal schepper. Architectonische
hoogtepunten als het Guggenheim
Museum en de villa Fallingwater
ontstonden vaak tegen de verdruk
king van het persoonlijk leven in. In
vileine zinnen schrijft Gill over aan
gestoken branden en rechtszaken,
geamuseerd citeert hij uit de woe
dende briefwisselingen tussen
Wright en zijn bouwheren en met
bewondering aanschouwt hij de
meesterwerken van de kleine grote
man. (GS)
Andrew Patner: I.F. Stone. A
Portrait
Gebonden, Pantheon Books 1988,
van ƒ35,10 voor 9,90. Het
Martyrium Amsterdam.
Richard Buckle: George Balanchine.
Ballet Master
Gebonden. Hamish Hamilton 1988,
van ƒ61,90 voor 22,50. Scheltema
Amsterdam.
Twee biografieën: Patner vertelt het
levensverhaal van de beroemde
Amerikaanse journalist I.F. Stone,
die een nieuwsbrief uitgaf die in
1971 door ruim 70.000 mensen werd
gelezen, waaronder Einstein en
Roosevelt. Over het boek dat Buckle
schreef over de vermaarde chore
ograaf George Ballanchine
(1904-1983) schreef The Washing
ton Post'a gracious, freshly infor
mative and often insightful biogra
phy that will reward the general rea
der as much as the connoisseur.'
Rudie Kagie: De eerste neger
Paperback, Wereldvenster 1989, van
29,90 voor 5,90. Scheltema
Holkema Vermeulen Amsterdam.
Reconstructie van de lotgevallen van
de Surinamers die tussen de twee
wereldoorlogen naar Nederland kwa
men. De meeste van hen vonden em
plooi in de artiestenbranche, waar
hel parool luidde: hoe zwarter hoe
beter. Toen de nieuwigheid eraf was
volgden intolerantie en discrimina
tie. Vlot geschreven.
Karei van het Reve e.a.: Multatuli.
Mainzer Beobachter
Paperback, Joh. Enschede 1987, van
29,90 voor 6,90. Steven Sterk.
Servetstraat 3, Utrecht 030 - 334973
Ruim 3 jaar vulde Multatuli in de
Opregte Haarlemse'Courant de ru
briek 'Van den Rijn'. Om hierin zijn
eigen mening kwijt te kunnen be
dacht hij de Mainzer Beobachter.
De inleiding die K. van het Reve bij
deze bundel schreef is inmiddels
deels achterhaald. Uit brieven die
een paar jaar geleden werden ont
dekt blijkt dat Multatuli geen ont
slag nam vanwege de Beobachter-af-
faire, zoals Van het Reve schrijft.
Fraai uitgegeven.
A.H.G. Schaars: Boerentermen in
Achterhoek en Lijmers
Paperback, Walburg Pers 1977, van
39,90 voor 19,90. Steven Sterk.
Zeer specialistische studie, met
kaartjes en uitspraak van dialect
woorden die boeren in de Achter
hoek en Lijmers gebruiken voor bijv.
een vrouwelijk rund dat voor de eer
ste keer drachtig is (een 'dragende
eenwinter'). Iets algemener is De ta
len van Suriname (Coutinho 1983;
voor 9,90) van Eddy Charry e.a.,
eveneens verkrijgbaar bij Steven
Sterk, waarin o.a. verhandelingen
staan over het Sranan en het Cre
ools.
Christopher Chant: Encyclopedia of
World Aircraft
Gebonden, Brian Trodd 1990, van
87,55 voor 39,50. De Bengel,
Voorstraat 283, Dordrecht
078-144460
Er bestaan talloze boeken over vlieg
tuigen, maar zelden in de vorm van
een encyclopedie. Chant geeft een
p beknopte beschrijving van de ge
schiedenis en de technische gege
vens van ruim zeshonderd vliegtui
gen - bommewerpers, helicopters,
transport- en passagiervliegtuigen.
Veel plaatjes.
Lesley Astaire: London Living Style
Gebonden. Rizzoli 1990, van 99,00
j voor 29,50. The English Bookshop,
Lauriergracht 71, Amsterdam
I (020-6264230)
1 E. Verden: Living in Venice
Gebonden, Thames and Hudson
1990. van 87,75 voor 49,90. Het
Martyrium Amsterdam.
Twee boeken voor op de salontafel:
in opdracht van binnenhuisarchitecte
Astaire fotografeerde Michael Boys
ruim tweehonderd sjieke Londense
huizen met daarin opmerkelijk veel
bloemetjesmotieven. E. Verden
geeft een rondleiding door de huizen
in Venetië - ook hier in de sjieke wij
ken. Het kan toeval zijn, maar in al
die huiskamers blijken nauwelijks
boeken aanwezig.
Teiji Saga: Swans
Gebonden, Rizzoli 1990, van 75,60
voor 39,50. De Bengel, Voorstraat
283, Dordrecht 078-144460
Vijf maanden per jaar besteedt de
Japanse fotograaf Teiji Saga aan het
fotograferen van zwanen. En dat ge
durende enkele decennia. Voor dit
boek selecteerde hij tachtig kleuren
foto's waarop de zwaan in alle moge
lijke standjes en op talloze locaties is
afgebeeld.
Ewoud Sanders
Al meer dan 220 jaar brengt de uitgever van het wereldberoemde
naslagwerk de Encyclopaedia Britannica.
Dat de Encyclopaedia Britannica het beste naslagwerk ter wereld is.
mag rustig als een feit beschouwd worden. Maar dat deze onuitputte
lijke informatiebron ook wel de synthese van de menselijke kennis
genoemd onbetaalbaar zou zijn. is een opinie die in strijd is met de
feiten.
Want voor eon uiterst bescheiden bedrag por maand beschikt u name
lijk over alles wat de wereld en overigens ook een groot deel van
hot heelal aan feitenmateriaal en kennis te bieden hooft.
Fraai gebundeld in 32 delen, die samen zo'n 42 miljoen woorden
bevatten, op heldere en zeer leesbare wijze gerangschikt.
Dit jaar introduceren wij als enige uitgever in Nederland een volle
dig 'up to date' naslagwerk 1992. direkt kompleet leverbaar.
Zeer exclusief voor uw computer
En... wilt u een naslagwerk uitsluitend op C.D. Rom, dan hebben wij
de Compton's MuItiMedia Encyclopedia voor u.
Nieuwsgierig?
Stuur dan onderstaande bon in en u ontvangt geheel vrijblijvend
uitvoerige informatie.
Ja, ik zou graag informatie ontvangen over
J dn Encyclopaedia Britannica
l 1
"1
de Compton's C.D. Rom
Naan
Adrot
bh aan, Encyclopaedia cc i
otterdam.
MM' ll.\M)KI.S|$LAI)
mensfabrieken. Daar leerde ze vele
lotgenoten kennen. Toen de ss in
1943 het personeel arresteerde, wist
Stella, die telkenmale van een groot
overlevingsinstinct blijk gaf, te ont
snappen. Ironisch genoeg profiteerde
zij daarbij van dezelfde rassenwetten
die haar bij de door haar geminachte
bevolkingsgroep indeelden. De kari
katurale afbeeldingen van joden
waarmee de nazi-propaganda ge
paard ging, heeft 'arisch' uitziende
joden meer dan eens het leven ge
red. Zolang ze tenminste niet de
pech hadden Stella tegen het lijf te
lopen.
Zij verwierf valse papieren maar het
gezin werd toch gepakt. De nazi's
martelden haar om het adres van de
vervalser te achterhalen. Uiteindelijk
ging Stella in op hun aanbod van be
scherming tegen transport voor haar
.en haar ouders in ruil voor zijn op
sporing. Later, tot op de dag van
vandaag, zal ze deze martelingen en
de gijzeling van haar ouders blijven
aanvoeren als verontschuldiging voor
haar gedrag. Bij haar proces werd
daarentegen duidelijk dat ze haar
jacht nog intensiveerde nadat haar
ouders alsnog op transport waren ge
steld; dat ze wel degelijk de kans
had anders te handelen; dat ze wist
welk lot haar prooi te wachten stond;
en dat ze zich bovendien in alle op
zichten als een nazi-vriendinnetje ge
droeg.
DANCINGS
Hoe ging de jacht in z'n werk? Stel
la doorkruiste Berlijn (vaak samen
met haar tweede man, Rolf Isaak-
sohn, ook een succesvol Greifer),
ging naar cafés waar ooit veel joden
kwamen, bezocht dancings en de
opera, qn deed zich voor als mede-
vervolgde. Zodra ze kennissen zag,
ondergedokenen die zich even bui
ten hadden gewaagd, meldde ze die
bij de Gestapo of arresteerde hen
zelf.
Het gewetenloze duo, dat zijn
slachtoffers bovendien beroofde al
vorens ze uit te leveren, postte bij de
Zwitserse ambassade waar nog tij
dens de oorlog ondergedoken joden
een goed heenkomen poogden te re
gelen, en ook kerkhoven vormden
een belangrijk jachtgebied. 'Ge
mengd' gehuwde joden waren in ze
kere mate beschermd, maar als hun
partner overleed, waren zij hun le
vensverzekering kwijt. Stella ploos
overlijdensadvertenties uit en arres
teerde de nabestaanden nog tijdens
de begrafenis.
Hel Greifer-systeem werkte perfect:
eenmaal zover gekomen, bleef men
meedogenloos op jacht, want Greifer
die geen waar meer wisten aan te
brengen, werden alsnog zelf op
transport gesteld. Waarheen? Men
wist van Auschwitz en Theresien-
stadt en Bergen-Belsen, maar wie
wanneer wist wat daar werkelijk aan
de hand was, durft Wyden niet met
zekerheid te zeggen. Duidelijk is dat
velen lang bleven geloven, of althans
hun best deden te geloven, dat al die
overvolle treinen naar werkkampen
gingen. De Duitsers trachtten zulke
ideeën in stand te houden door men
sen soms op te dragen gereedschap
mee te nemen.
Maar even duidelijk is dat anderen
wel degelijk beseften dat de trein
het einde betekende. Stella bijvoor
beeld, die er juist daarom zoveel
voor over had het transport van haar
ouders te voorkomen. Zij stierven in
Theresienstadt waar ze hevig hebben
geleden onder het feit dat daar het
gerucht van hun dochters onzalige
alliantie op ruime schaal circuleerde.
Toen de oorlog ten einde liep, deden
de in Berlijn overgebleven joodse ge
vangenen er alles aan om niet alsnog
op de trein naar het oosten te wor
den gezet, terwijl tegelijkertijd de
Stella's en hun bazen poogden zich
van toekomstige straffen te vrijwa
ren door af en toe iemand van een
transportlijst te schrappen. Uiteinde
lijk vertrok het laatste transport uit
Berlijn naar Auschwitz in januari
1945, naar Theresienstadt ging nog
op 27 maart een trein. Van de
173.000 Berlijnse joden overleefden
er ruim 1300 in de stad.
Er is op Wydens boek best het een
Stella, 7 jaar oud
als 'slachtoffer van het fascisme' een
extra voedseltoewijzing kon krijgen.
Herkend door een van haar doelwit
ten - een van de weinigen die het
konden navertellen - werd ze ter
plekke ontdaan van de blonde krul
len die haar zoveel voordeel hadden
bezorgd. Zij zou tien jaar dwang
arbeid verrichten in Oostduitse kam
pen en haatte van toen af aan joden
nog meer dan ze al deed: door hen
was alle ellende gekomen en nu had
den ze haar ook nog aangegeven.
Maar in feite kwam ze er nog goed
van af: ze had al in 1944 een toe
komstig 'doodvonnis' thuisgestuurd
gekregen door een verzetsgroep die
tijdens de oorlog vergeefs poogde
haar uit de weg te ruimen.
Stella was net achttien toen de oor
log begon, en de vraag hoe zij tot
haar daden kwam, poogt Wyden te
beantwoorden via haar geschiedenis.
Net als hijzelf groeide zij op in de
frivole wereldstad Berlijn, waarvan
de sfeer zo treffend is vastgelegd in
de film Cabaret. Als joods be
schouwden hun geassimileerde ou
ders en familie zich niet, hooguit als
'Duitsers van joodse origine'. Stella's
vader vocht in de Eerste Wereldoor
log en meende daarom als goede va
derlander te worden gerespecteerd.
Als componist sloeg hij invitaties
van joodse cultuurorganisaties af.
Zijn ideaal was liederen te schrijven
zoals Schubert dat deed. Langdurig
bleef hij de illusie toegedaan dat een
volk dat van Schubert hield, niet
moorden kon.
BOEKVERBRANDINGEN
Langzaamaan ging echter ook in het
vrolijke, culturele Berlijn het nazis
me het leven bepalen. Na de straat
gevechten tussen communisten en
bruinhemden kwamen de boekver
brandingen en zo ging het van
kwaad tot erger. Men was geen jood
maar werd dat door Hitiers rassen
wetten wel gemaakt. Dat realiseerde
niet iedereen zich even snel. Wyden
laat in een bijzonder aangrijpend
hoofdstuk zien hoe een 'great divide'
ontstond - een fatale splitsing tussen
degenen die op tijd weg kwamen en
degenen die in de val zaten.
Na de Kristallnacht deden ook Stel-
Stella met echtgenoot Rolf Isaaksohn
la's ouders een ontsnappingspoging
maar die lukte niet meer. Haar al
leen laten gaan, wat nog wel moge
lijk was, wilden ze niet. Bitter vraagt
Wyden zich af wat er van 'zijn' Stel
la zou zijn geworden als de Ameri
kaanse president Roosevelt niet zul
ke starre quota voor vluchtelingen
had gehanteerd. Waar ligt, bezien in
het licht van die falende immigratie
politiek die het velen onmogelijk
maakte te vluchten, uiteindelijk de
schuld aan haar misdaden?
Aan de hand van de gereconstrueer
de lotgevallen van vroegere kennis
sen en familieleden, van wie er veel
werden vermoord, geeft Wyden een
inside-beeld van het verloop van de
oorlog in Berlijn. In 1941 werd Stel
la, met de dan net verplichte gele
ster op, te werk gesteld in de Sie-
