nselier
pagina 8/9
was geïnstalleerd, is dat laatste voor velen nog
m die jaren dertig. Hoe was het mogelijk dat
»ers vaak meehielpen een monster aan de
lenen we, plegen plotseling en bruusk plaats te
taatsgreep wordt met het verleden afgerekend.
spreken, een kroon op het hoofd. Maar moest
'wettige overheid' was?
liun zetel niet innemen. Hitiers machts
overname van de staat was voltooid. Hij
kon de Republiek van Weimar gaan be
graven.
Verklaring
WELKE verklaring moet er gegeven wor
den voor het feit dat de Duitsers Hitier op
die 30e januari 1933 tot rijkskanselier lie
ten installeren en hem enkele maanden
later bijna 40 procent van de stemmen
gaven? In de uitgebreide literatuur die er
uiteraard over dit onderwerp
bestaat, komt men vrij algemeen de ge
dachte tegen, dat een complex van facto
ren een rol heeft gespeeld en dat het on
juist zou zijn daar een afzonderlijke oor
zaak uit te kiezen als exclusief beslissend
voor Hitiers opkomst. Er was sprake van
een wisselwerking tussen de diverse facto
ren, of beter: ze versterkten elkaar.
In de eerste plaats is de vraag van be
lang wat er leefde in het Duitse volk. Re
volutionaire ideologieën plegen niet zo
maar uit de lucht te komen vallen, maar
zijn vaak de exponenten van reeds lang
aanwezige tendenzen in de samenleving.
Dat geldt ook voor het nationaal-socia-
lisme. Antisemitisme, pangermanisme, de
verering van de mythe van 'das Reich', de
verheerlijking van de oorlog, de leer van
het recht van de sterkste, al deze ideeën
waren al heel lang door Duitse denkers
gepropageerd en werden in brede kring
aangehangen. Filosofen, geschiedschrij
vers, staatslieden, economen en ook kun
stenaars hadden het fundament gelegd
waarop Hitier kon voortbouwen.
De geest van het Duitse volk was
vergiftigd. Zij was dat door de cultuurbe
weging van de Romantiek, een heftige
reactie op het rationalisme van de Ver
lichting. De door de Romantiek beïn
vloede wijsgeren predikten een mystiek
heimwee naar 'het verloren paradijs',
naar het verleden. De identiteit van de
mens was al deels verloren gegaan en
werd al meer bedreigd door de leegte van
industrialisering en een steeds sterker van
de techniek afhankelijke maatschappij.
De natie zou zichzelf weer moeten gaan
ontdekken. De aandacht voor de Duitse
taal en cultuur nam toe. De filosoof Jo-
hann Fiehte tekende de Duitsers als "het
ware volk van God" en moedigde, net als
Richard Wagner in de muziek,antisemiti
sche gevoelens aan. Het accentueren van
het 'volk' nam al voor Hitiers machts
overname griezelige en afgodische, vor
men aan.
Het feit dat niet alleen het antisemi
tisme maar vrijwel-alle andere elementen
uit de nazi-ideologie al geruime tijd voor
de opkomst van het nationaal-socialisme
in de Duitse traditie aanwezig waren,
vormt een belangrijke verklaring van de
zwakte van de Republiek van Weimar.
Duitsland was in de 19e eeuw een een
heidsstaat geworden» maar allerminst op
grond van democratische beginselen. In
tegendeel, het proces van eenwording had
onder leiding gestaan van de militaristi
sche aristocratie uit Pruisen (de Junkers).
Deze klasse bleef haar stempel zetten op
de Duitse samenleving en koesterde een
diep wantrouwen jegens de parlementaire
opzet van de Weimarrepubliek.
De Republiek van Weimar was dus niet
slechts vreemd aan de Duitse traditie, het
was sterker: ze stond er haaks op. Monar
chisten en conservatieven weigerden haar
in feite te erkennen, terwijl aan de andere
kant van het politieke krachtenveld, radi
cale socialisten en communisten zelfs te
gen haar in opstand kwamen. De Repu
bliek vertegenwoordigde maar een min
derheid van de Duitse bevolking. Ze was
intern te zwak om de mede van buitenaf
komende druk toereikend het hoofd te
kunnen bieden.
Franz von Papen was een van de in
vloedrijkste vertegenwoordigers van hen
die onder de vlag van een vaag 'christelijk
conservatisme' herstel van de oude voor
rechten van de heersende klasse uit het
oude Keizerrijk bepleitte. President Hin
denburg, die in de jaren voorafgaand aan
Hitiers opkomst de sleutel tot de politieke
macht bezat, was onder de bekoring van
Von Papen gekomen en had hem in juni
1932 rijkskanselier gemaakt.
De rechtse partijen in Duitsland juich
ten. Want via Von Papen kon de Repu-
Op de dag dal Adolf Hitler lot rijkskanselier werd geïnstalleerd, hield hij tevens zijn eerste kabinetsvergadering. Hier een foto mei
enkele van zijn ministers. Hit Ier zit in het midden, met rechts van hem Franz von Papen. Geheel rechts, staande, Alfred Hugen-
berg, die al direct de democratie wilde vervangen door een autoritair regime. Maar Hitler had nog één keer verkiezingen nodig.
bliek wellicht weer in een monarchie wor
den omgezet, kon de arbeidersklasse 'op
haar nummer worden gezet', kon de mili
taire macht van Duitsland weer worden
opgebouwd, en konden de schandelijke
vredesverdragen van 1918 worden herroe
pen. Duitsland had weer toekomst, zelfs
wanneer de Junkers niet aan een gelegen
heidscoalitie met Hitier zouden kunnen
ontkomen.
Wat Hindenburg betreft, hij mocht
Hitier niet. Toen Von Papen voor de eer
ste maal over een mogelijk kanselierschap
van de leider van de nazi's begon, zei hij:
,,Die man rijkskanselier? Liever maak ik
hem postdirecteur, dan kan hij postzegels
likken met mijn beeltenis erop." Maar
Von Papen zette door, want hij had de
nationaal-socialisten nodig ten behoeve
van een rechtse parlementaire meerder
heid, en meende hen bovendien onder
controle te kunnen houden. Waren de na
zi's bovendien niet zwak in het kabinet
vertegenwoordigd? Zeker, Hitier was als
kanselier tevens de leider van de minis
tersploeg geworden. Maar tegelijk gold
dat slechts drie departementen door leden
van de NSDAP werden bezet. En die de
partementen waren dan ook nog betrek
kelijk onbeduidend.
Von Papen besefte helaas, te weinig een
tijger te berijden. De ontwikkelingen na
de 30e januari 1933 wezen zijn ongelijk
snel uit, en het bekende versje werd
verschrikkelijke werkelijkheid: ,,Er was
eens een jongedame uit Riga, die glim
lachte terwijl ze op een tijger reed. Ze
keerden terug van het ritje, met de dame
binnenin en een glimlach op het gezicht
van de tijger." Precies zoals tijdens de
Franse Revolutie de Jacobijnen de rela
tief gematigde Girondijnen hadden
verslonden, en zoals in de Russische Re
volutie de bolsjewieken met de mensje
wieken deden, maakten de nationaal-so
cialisten korte metten met de rechtse poli
tieke krachten die Hitier mee aan de
macht hadden geholpen.
NAAR aanleiding van net reu uai nei
morgen precies vijftig jaar geleden is dat
Adolf Hitler tot rijkskanselier werd beë
digd, is er ook in de huidige Westduitse
Bondsrepubliek heel wat te doen. Onze
oosterburen confronteren zichzelf moe
dig met de zwartste bladzijden hun verle
den, bij voorbeeld door op de tv een her
haling uit te zenden van de schokkende
film "Holocaust' en een vertoning van de
serie 'Europa onder het hakenkruis'. In
West-Berlijn loopt voorts een tentoon
stelling met de veelzeggende titel '1933,
wegen naar dictatuur'. Ten slotte zijn er
tal van bijeenkomsten gehouden, waar
onder die in het gebouw van de Berlijnse
Rijksdag de prominentste was.
Tijdens deze bijeenkomst gingen tal
an kenners van de Duitse geschiedenis
Hugh Trevor-Roper was één van hen
eveneens in op de vraag naar verklarin
gen. Er ontspon zich een discussie tussen
enerzijds 'personalisten', die de persoon
van Hitler in het middelpunt van hun ver
klaring stelden, en anderzijds de 'structu
ralisten', die de in 1933 tot rijkskanselier
gemaakte dictator, uitwisselbaar" acht
ten.
Deze laatste stroming helt in meerdere
of mindere mate tot de gedachte over, dat
alle uiterst ongunstige omstandigheden in
aanmerking genomen, de val van de Re
publiek van Weimar „onvermijdelijk"
was. De speelruimte voor de toen verant
woordelijke politici om het onheil nog af
te wenden, was eenvoudig te klein gewor
den. President Hindenburg aarzelfde an
derhalve dag alvorens toe te geven aan de
druk van Von Papen, maar kon tenslotte
niet anders dan Hit Ier rijkskanselier te
maken.
De omstandigheden waren inderdaad
zo ongunstig als ze maar zijn konden.
Een intern uiterst zwakke democratie
kreeg onmiddellijk te maken met de lood
zware financiële (herstelbetalingen) en
psychologische (gebiedsverlies, verplichte
ontwapening) lasten. In plaats van een
verstandig evenwicht in centraal Europa
te scheppen, zoals tijdens het Congres
Al voordat Hitter de volledige macht in handen had genomen terroriseerden de 'bruin-
hemden' Duitsland. Hitiers S/1 regeerde de straat, het begin van het verval van de
Republiek van Weimar.
van Wenen in 1815 wel was gebeurd,
wakkerden de vredesverdragen van
Versailles (1918) de Duitse roep om re
vanche alleen maar aan.
Dat geteisterde Duitsland kreeg in 1929
bovendien nog eens de Grote Depressie te
verwerken. Net toen bekwame democra
ten als Walter Rathenau en Gustav Stre-
semann erin geslaagd waren rechtse en
linkse opstanden het hoofd te bieden en
de Republiek wat meer steun vanuit de
bevolking kreeg, stortte de grond onder
haar voeten in. De klap van de economi
sche crisis kwam in Duitsland keihard aan
en maakte in één slag een einde aan de na
de rampinflatie in 1923 weer opgekomen
welvaart. In 1930 waren er al meer dan
drie miljoen werklozen, twee jaar later
was dat aantal verdubbeld. De natie
raakte economisch ontwricht en grote
groepen van de bevolking raakten ook
politiek op drift. Communisten en natio-
ïaal-socialisten kregen nieuwe kansen.
Omdat de leiders van de nationaal-so
cialisten wel ethisch verderfelijke, maar
Intellectueel geen domme mensen waren,
speelden zij knap in op de behoeften van
belangrijke (midden)groepen in de Duitse
samenleving. De NSDAP propageerde de
vóór- en vroeg-kapitalistische idealen van
de autoritaire standenstaat, een 'Volksge-
meinschaft', de verering van 'Blut und
Boden', en een, het Duitse 'ras' verheer
lijkend, nationalisme ter compensatie van
het Duitse status-verlies. Het hakenkruis,
arisch symbool, kreeg miljoenen Duitsers
in zijn ban.
Betekende dit alles nu dat de val van de
Republiek van Weimar „onvermijdelijk"
was en dat iemand als Adolf Hitler wel
rijkskanselier moest worden? Het ligt er
maar aan op welk moment van de ge
schiedenis men zijn beoordeling begint.
Natuurlijk was de Duitse samenleving in
die laatste dagen van januari 1933" zo
sterk op drift geraakt dat er geen houden
meer aan was. De 'beest in de mens' had
al te lang vrij spel gekregen, dan dat hij
op de 30e van die maand nog tegengehou
den kon worden. Sterker, haat had mil
joenen in zijn greep gekregen en werd als
'liefde' (tot de Duitse natie) gezien. De
verwording van alle waarden was en werd
steeds meer een lugubere werkelijkheid.
Daarin ligt dan tevens de les die wij uit
een herdenking van Hitiers machtsover
name kunnen trekken. Indien het kwaad
niet bij het begin wordt weerstaan, komt
de schrik over de vervolmaking ervan te
laat. Het getal 666 komt niet van de ene
op de andere dag tot stand, maar aan het
einde van een lang proces. Wij geloven
niet in de „onvermijdelijkheid" van de.
historie, zoals fatalisten misschien de on-'
dergang van de Republiek van Weimar
hebben voorspeld. De mens onderscheidt
zich van elk ander aards wezen doordat
hij verantwoordelijkheid heeft gekregen.
Hij kan kiezen tussen goed en kwaad. Zo
was het toen in Duitsland, en zo is het
ook in Nederland nog steeds. Er behoeft
nietnoodzakelijk een 'tweede Hitier' te
komen.
