KENTERING VAN HET WERELD-GETIJ?
Parallellen tussen Rusland
en de Islam
door Arnold J. Toynbee
BEA
4
ELSEVIERS WEEKBLAD
Zaterdag 21 Februari 1953
Ik heb reeds gewezen op twee aspecten
van Ruslands ontmoeting met het
Westen ten eerste dat Rusland er in
geslaagd was zich tegenover het Westen
te handhaven door westerse wapens te
gebruikenten tweede dat een dezer
wapens een levensbeschouwing was, en
dat de aanvaarding van deze westerse
communistische levensbeschou-
0wing Rusland in staat heeft ge
steld om van het defensief over te
gaan tot het offensief dat ons in
het Westen thans zo veel zorgen
baart. De jongste geschiedenis van Rus
lands betrekkingen met onze westerse
maatschappij is in sommige opzichten
een herhaling van een vroegere geschie
denis, waarin de rol der moderne wes
terse beschaving door haar voorgangster,
namelijk de Grieks-Romeinse beschaving,
en Ruslands rol door de Islam werd ge
speeld.
Ik heb het communisme een Christelijke
ketterij genoemd, deze
I omschrijving is op de
Islam eveneens van
toepassing. Evenals
het communisme ont-
stond de Islam als een
hervormingsprogram
I dat een einde wilde
I maken aan de mis-
standen in de Christe
lijke praktijk. Het
f succes dat de Islam in
zijn begin had, be-
wijst hoe sterk de
aantrekkingskracht
van een ketterse leer
kan zijn wanneer de
orthodoxen die aan
gevallen worden, zich niet snel willen be
teren.
in de zevende eeuw van het Christendom
bevrijdden de Mohammedaanse Arabieren
een lange reeks oosterse landen van Syrië
door Noord-Afrika tot Spanje van de
Christelijke Grieks-Romeinse erfenis. Deze
landen hadden bijna duizend jaar, sedert
Alexander de Grote het Perzische Rijk had
veroverd en de Romeinen Carthago hadden
verslagen, onder Grieks of Romeins bestuur
gestaan.
Hierna, tussen de elfde en de zestiende
eeuw, veroverden de Moslims bij gedeelten
het grootste deel van India, en langs vreed
zame weg verspreidde hun godsdienst zich
nog verder in oostelijke richting naar Indo
nesië en China, en in zuidwestelijke richting
naar tropisch Afrika.
Wij hebben gezien dat ook Rusland, in de
late middeleeuwen, tijdelijk werd onderwor
pen door Tartaren die tot de Islam waren
bekeerd, terwijl het hele overige Oosters-
Orthodoxe Christendom in Klein-Azië en
Zuid-Oost Europa in de veertiende en vijf
tiende eeuw door de Mohammedaanse Otto
maanse Turken werd veroverd. Wenen werd
nog van 1682 tot 1683 door de Turken be
legerd, en hoewel de mislukking van dit
beleg de aankondiging was van een keren
van het tij ten gunste van het Westen in
deze ontmoeting met het agressieve Otto
maanse Rijk, heb ik zelf nog in 1912 de vlag
met de halve maan zien wapperen aan de
oostelijke kust van de Adriatische Zee,
recht tegenover de hiel van Italië.
Arn. J. Toynbee
.ketterij.
Traag in het navolgen
De enorme militaire en politieke succes
sen die de Islam in het begin van zijn ge
schiedenis behaalde, verklaren waarom de
Turken en andere Moslimlanden zo traag
waren in het navolgen van Peter de Grote's
politiek om zich tegen het Westen te ver
dedigen met westerse wapens, werktuigen,
instellingen en denkbeelden:
De technische verwesterlijking van Rus
land begon binnen honderd jaar nadat Rus
land had beleefd dat Moskou van 1610 tot
1617 door de Poolse invallers uit het Wes
ten was bezet. Anderzijds verliepen na de
Turkse nederlaag bij Wenen in 1683 meer
dan honderd jaren, voordat een Turkse
sultan de eerste stap deed om Turkse troe
pen volgens westers voorbeeld op te leiden.
Tweehonderd en zesendertig jaren duurde
het nog totdat een Turks staatsman zijn land
genoten aanspoorde om de westerse levens
wijze van ganser harte en zonder voorbe
houd te aanvaarden.
Dc militaire hervormingen van Sultan
Selim III, die in 1789 de troon besteeg,
waren ingegeven door Turkije's nederlaag
in de grote Russisch-Turkse oorlog van
1768 tot 1774. Tot op dat ogenblik hadden
de Turken de Russen beschouwd als boerse
familieleden van hun eigen geminachte
Orthodox-Christelijke Griekse en Bulgaarse
onderdanen. Nu leden de Turken echter een
vernietigende nederlaag tegen de Russische
boeren die" zich dc westerse militaire tech
niek eigen hadden "emaakt. Wat betreft de
grondig verwesterlijkende beweging die
Moestafa Kemal Ataturk in 1919 begon
het is twijfelachtig of Ataturks verbeeldings
kracht, inzicht en demonische stuwkracht
de Turken had kunnen losrukken uit hun
eeuwenoude conservatisme als niet na de
eerste wereldoorlog de Turken voor de on
ontkoombare keuze hadden gestaan tussen
algehele verwesterlijking en volkomen ver
nietiging.
Het is een feit dat de westerse tegenaan
val op de Islamietische wereld, die na de
Turkse debacle 'bij Wenen in 1683 onver
mijdelijk was, vertraugd werd door dc sterke
herinneringen die in het Westen bestonden
aan de historisohe militaire bekwaamheid
van Turken en andere Mohammedanen. Op
de Turkse verovering in de veertiende cn
vijftiende eeuw van het Orthodoxe Christen
dom had het Westen niet gereageerd met een
frontale aanval op de Islam naar voor
beeld van de op rampzalige wijze mislukte
kruistochten maar met het insluiten van
de Islam door de zee te veroveren^
De omzeiling van Afrika had Portugese
zeevaarders naar de Westkust van India ge
bracht enkele jaren voordat de Mogoels, de
laatste Mohammedaanse invallers van India,
hier over land uit Centraal-Azië arriveerden.
De overtocht over de Atlantische Oceaan
en de Stille Oceaan via Mexico door de
Spanjaarden, schiep op de Philippijnen een
nieuw Oostaziatisch front tussen het wes
terse Christendom en de Islam die tot dus
ver alleen aan de andere kant van de aard
bol, in de Donauvallei en het westelijke
deel van de Middelandse Zee buren waren
geweest.
Vóór het einde der zestiende eeuw was
het Westen er in geslaagd om een lasso om
de hals van de Islam te werpen, maar pas
in de negentiende eeuw waagde men het
touw strak te trekken. Tot zolang maakte de
herinnering aan de Mohammedaanse dap
perheid in het verleden dat de westerlingen
voorzichtig en de Mohammedanen zelfver
zekerd bleven.
De ervaringen die langzaam een einde
maakten aan deze Mohammedaanse zelf
verzekerdheid, waren dea herhaaldelijke
militaire nederlagen van het Ottomaanse
Rijk en andere Mohammedaanse mogend
heden tegen vijanden die beschikten over
westerse wapens en over de westerse tech
niek cn wetenschap, die het geraamte vormen
van de moderne westerse oorlogvoering. De
Mohammedanen reageerden hierop op
dezelfde manier als
destijds de Russen
Sultan Mohammed H die Constantlnopel ver
overde
maal westerse talen hadden mogen leren
teneinde westerse militaire leerboeken te
kunnen gebruiken, bleek het onmogelijk
hen van de westerse politieke denkbeelden
geïsoleerd te houden.
De cadetten waren in het Turkije van
Hamid de enige klasse die een venster naar
het Westen open kon houden. Dat was de
oorzaak waarom in 1908, na een dertigjarig
obscurantistisch en despotisch regiem, de
voorhoede in de nieuwe aanval van het wes
terse liberalisme in Turkije werd gevormd
dóór de jongste generatie in het officiers
corps.
Minimale dosis
de ondergang kunnen ontkomen door zich
met hart, ziel en geest en kracht te ver-
westerlijken. Nadai zij hun land op de rand
van de vernietiging hadden gebracht door
de eerste weg te kiezen, redden zij zich op
het laatste nippertje door zich, voordat het
te laat was, onder de leiding van Moestafa
Kemal Ataturk op de weg van een onbe
perkte verwesterlijking te begeven.
Sterke persoonlijkheid
De noodzakelijkheid van de verwester
lijking van het Turkse leger, die zelfs was
erkend door een aartsreactionnair als Sultan
Abd-el-Hamid, was reeds zoals ik al heb
gezegd honderd jaar tevoren ingezien
door zijn onfortuinlijke liberale voorganger
Selim III. Maar in dit eerste hoofdstuk van
de geschiedenis waren zelfs de overtuigde
voorstanders der verwesterlijking in Turkije
niet werkelijk gesteld op de westerse bescha
ving die zij opzettelijk invoerden. Hun be
doeling was om een minimale dosis van
westerse cultuur te nemen die juist vol
doende zou zijn om de „Zieke Man van
Europa" in leven te houden. De tegenzin
had tot gevolg dat de periodieke hervormin
gen stuk voor stuk mislukten.
De uitspraak der Historie over deze oude
school van Turkse hervormers luidt„Tel
kens iets te weinig en telkens iets te laat."
Zij hoopten Turkije sterk genoeg te maken
om zich in een oorlog te kunnen weren
Moestafa Kemal was een van die jonge
officieren die westerse denkbeelden had ge
absorbeerd toen hij in de laatste dagen van
Hamids regiem zijn westerse militaire op
leiding had gekregen. Hij had een actieve
rol gespeeld in de revolutie van 1908.
Moestafa Kemal kreeg zijn grote kans toen
Turkije uitgeschakeld was door de nederlaag
die het in de eerste wereldoorlog samen met
zijn Duitse bondgenoot had geleden. Kemal
was zo verstandig om in te zien dat de halve
maatregelen tot verwesterlijking, die voor
Turkije altijd rampzalig waren geweest,
thans noodlottig zouden zijn bovendien
was zijn persoonlijkheid sterk genoeg om
zijn landslieden ertoe te bewegen hem te
volgen. Moestafa Kemals politiek streefde
naar niets minder dan een totale overgang
van Turkije naar de westerse levenswijze.
In de twintigerjaren van deze eeuw verwe
zenlijkte hij in Turkije een revolutionnair
program zoals dat waarschijnlijk in geen
enkel land ooit zo weloverwogen en syste
matisch in zulk een korte tijd tot stand is
gebracht. Het was alsof, in onze westerse
wereld, de Renaisance, de Reformatie, de
secularistische wetenschappelijke revolutie
aan het einde van de zeventiende eeuw, de
Franse Revolutie en de industriële revolutie
alle in één enkel mensenleven waren ge
comprimeerd en door de wet verplicht
waren gesteld. De emancipatie van de
vrouw, de onttroning van de Islam, en de
vervanging van het Arabische alphabet door
het Latijnse voor de Turkse taal werd tussen
1922 en 1928 tot stand gebracht.
Handhaven tot elke prijs
In de nieuwe situatie waar de westerse
samenleving zich sedert de tweede wereld
oorlog in bevindt, dreigt de verdeling in
ongeveer veertig souvereine en onafhanke
lijke nationale staten dit onderling verdeelde
huis ten val te brengen. Toch is het prestige
van het Westen nog groot genoeg om de
westerse virus van het nationalisme infec
tious te maken. Het is te hopen dat ten
minste in de Islamietische wereld de uit
breiding van deze westerse politieke ziekto
zal worden gestuit door de kracht van het
traditionele Islamietische eenheidsgevoel.
Wij mensen hebben thans voor onze
redding nog veel meer dan in het ver
leden een wereldomvattende politieke en
sociale eenheid nodig. Ten slotte leven
wij nu in het atoomtijdperk, een tijdperk
waarin de mens is als een kind met reus
achtige vlijmscherpe messen.
Deze revolutie werd doorgedreven door
een dictator die steunde op slechts één
partij met een machtsmonopolieeen min
der eigenmachtige methode zou waarschijn
lijk niet zo snel hebben kunnen zijn. In de
twintiger jaren moest Turkjje zijn leven bin
nenste buiten keren of ten onder gaan, en
het Turkse volk besloot zich tot elke prijs
te handhaven. De prijs was de onderwerping
een fascistLsch-nazistisch-communistisch
regiem, hoewel in Turkije dc dictatoriale
instelling van een éénpartij-regering nimmer
tot totalitaire "xcessen heeft geleid.
Het vervolg
belovend. Na
machinaleen
handgeknoopte
tapijten
tA»
llli^s»
Alleen echt indien gemerkt
met de naam
BERGOSS
Evenals in Rus
land tussen 1699 en
1825, was in Turkije
tussen 1789 en 1919
de typische revolu-
tionnaire voorstan
der van verwestelij-
king de jonee leger-
of marine-officier.
Voor westerlingen
is dit iets merkwaar
digs, want in wester
se landen pleegt het
corps van beroeps
officieren niet een
revolutionnair broei
nest, maar integen
deel een bolwerk
van conservatisme te
zijn. De feiten zijn
echter onweerleg
baar. In Rusland wa
ren de jonge garde
officieren de ijve
rigste uitvoerders -
van Czaar Peters
westerse plannen
en meer dan hon-
der jaar later waren
het wederom leger
officieren die
1825 de mislukte
revolutie tegen de
conservatieve Czaar
Nikolaas I organi
seerden. In 1814,
toen zij in het inter
nationale bezettings
leger in Frankrijk
hadden gediend, wa
ren zij besmet met
de toenmalige wes
terse politieke denkbeelden. In de negen
tiende eeuw was de typische carrière
van een Russische revolutionnaire pro
feet of leider, om geboren te worden
als zoon van een welgesteld land
eigenaar, zich in het leger of in staatsdienst
te begeven, philosofische artikelen te publi
ceren in een literair tijdschrift, de staats
dienst vroeg te verlaten en de rest van zijn
leven als rentenier te leven en zich te wijden
aan de politieke en sociale hervorming van
Rusland volgens westers voorbeeld. In Tur
kije was hel in de grond niet anders. De
onsuccesvolle pionier der verwesterlijking.
Sultan Selim II en zijn beter slagende op
volger Mahmoed II, begonnen beiden met
het opbouwen van op westerse leest ge
schoeide militaire eenhedenen in de
Turkse revolutie van 1908, de geslaagde
tegenhanger van de mislukte Russische
revolutie van 1825, waren jonge officieren
de stuwende kracht.
Herstel van de constitutie
as echter groots en vecl-
I'urkse algemene verkie
zingen in 1950, ging
het land van een
één-tpartij-regerin g
over naar een rege
ring van twee par
tijen, en dat zonder
geweld en bloedver
gieten. De partij die
zo lang het machts
monopolie had be
zeten, respecteerde
thans de wil der
kiezers. Eerst liet zij
vrije verkiezingen
houden en toen
vatte zij het afwij
zende resultaat op
als een teken dat de
tot dusver domine
rende partij zich
moest terugtrekken
en de oppositie aan
het bewind moest
laten komen. De
oppositie van haar
kant gaf blijk van
dezelfde eerbied
voor de grondwet.
Toen zij aan de
regering was, maak
te zij van haar
macht geen mis
bruik. Zij nam geen
strafmaatregelen te
gen de tegenstan
ders, die de resul
taten van een vrije
verkiezing hadden
gerespecteerd door
vrijwillig plaats te
maken voor de win
naars.
Het schijnt dat in Turkije, welks staats
lieden gedurende zo vele generaties getracht
hadden om alleen met de westerse krijgs
kunde te werken, het westerse parlementaire
constitutionele regeringsstelsel, dat dichter
bij het hart van onze westerse beschaving
ligt dan onze krijgskunde, thans werkelijk
wortel heeft geschoten. Als dit zo is. be
tekent dit een belangrijke overwinning voor
het eerlijk spel en de gematigdheid in de
politiek die zo menen wij westerlingen
Turkse hervormers blind voor waren, hoe- tenminste een van de goede gaven is die
wel Peter de Grote zo geniaal was geweest het westen de wereld kan schenken. Sedert
Kemal Ataturk
machtsmonopolie
'ë.l al
Westerse geest overwon in Turkse sfeer..,
tegen westerse mogendheden als Oostenrijk
of verwesterlijkende mogendheden als Rus
land, door Turkse soldaten westerse unifor
men aan te trekken en westerse wapens in
handen te geven, en door Turkse officieren
een westerse opleiding te geven. De hele rest
van het Turkse leven wilden zij op de tradi
tionele Islamietische basis laten rusten.
De reden waarom deze politiek van mini
male verwesterlijking faalde, was dat zü
recht indruiste tegen een waarheid waar de
In het Turkse geval ligt het voor de hand
waarom jonge officieren een voorname
plaats in de westerse beweging innamen.
Het doel der Turkse revolutie van 1908 was
het herstel der op het westen georiënteerde
parlementaire constitutie van 1876, die bijna
onmiddellijk door de reactionnaire Sultan
Abd-al-Hamid II was afgeschaft. Gedurende
zijn dertigjarige absolute bewind bad Abd-al-
Hamids politieke strategie bestaan uit de
onderdrukking van alle „gevaarlijke gedach
ten", opdat het westerse liberalisme in Tur
kije nooit opnieuw de kop zou opsteken.
Er bestond onder zijn regering een strenge
censuur op boeken en controle op het onder
wijs. Abd-el-Hamids obscurantische bewind
maakte échter een uitzondering bij de op
voeding van de cadetten voor het beroeps
leger. Abd-el-Hamid had een ziekelijke vrees
voor revoluties, maar hij was verstandig ge
noeg om te weten dat hij zijn rijk ook op een
andere manier kon verliezen namelijk
door verovering door een militair hoog ont
wikkelde mogendheid als hij de Turkse
cadetten niet in staat stelde om gelijke tred
te houden met de vooruitgang der westerse
militaire wetenschappen. Natuurlijk trachtte
hij de westerse ontwikkeling van zijn cadet
ten binnen nauwe professionele grenzen te
houden, maar toen de Turkse cadetten een-
haar te zien. Deze waarheid was dat elke
beschaving en elke levenswijze een onver
deelbaar geheel is waarvan alle onderdelen
samenhangen en van elkaar afhankelijk
zijn.
Krijgskunde en levenswijze
Het geheim van de westerse superioriteit
boven de rest van de wereld op het gebied
der oorlogvoering van de zeventiende eeuw
af, schuilt niet in de westerse wapens, disci
pline en training. Het sohuilt ook niet in de
burgerlijke techniek die de militaire uitrus
tingen levert.
Men kan hier geen inzicht in krijgen als
men geen»rekening houdt met de geest en
de ziel van de westerse beschaving van die
tijdde waarheid is dat de westerse krijgs
kunde steeds deel heeft uitgemaakt van de
westerse levenswijze.
Een poging van een vreemde maat
schappij om zich de krijgskunde eigen te
maken zonder te trachten de levenswijze
over te nemen, was daarom tot mislukking
gedoemd.
Een Russische, Turkse of andere niet-
westersc officier die in zijn beroep volgens
westerse maatstaven slaagde, kon dit alleen
door zich van de westerse beschaving veel
meer eigen te maken dan in de leerboeken
of op het exercitieterrein te vinden was. De
gezochte minimum-oplossing voor Turkije's
steeds nijpende „westerse kwestie" was in
werkelijkheid helemaal geen oplossing en de
geschiedenis kon slechts op twee manieren
eindigenóf de Turken zouden moeten
boeten voor hun vergissing om slechts mi
nimale doses der westerse beschaving te
nemen en ten onder gaanóf zij zouden aan I zonderlijke naties.
1917 hebben wij zovele gedeeltelijk of in
naam democratische volkeren zien verval
len tot diverse vormen van tyrannie, en
sommige van deze volkeren bijvoorbeeld
de Italianen en Duitsers waren geen
jonge proselieten onzer westerse beschaving,
maar oorspronkelijke leden van onze wes
terse volkerenfamilie. De overwinning van
de westerse constitutionele geest in de Turkse
verkiezingen van 1950 is daarom een haken,
dat misschien zelfs een kentering van het
politieke tij in de hele wereld aangeeft.
Twijfelachtige zegening
Er bestaan natuurlijk nog andere westerse
zegeningen, die twijfelachtig zijn. Eén hier
van is ons westerse nationalisme. De Turken
en vele andere Islamietische volkeren met
hen, zijn even sterk geïnfecteerd met natio
nalisme als met andere zegenrijke of schade
lijke westerse denkbeelden. Wij moeten ons
daarom afvragen wat de gevolgen zullen zijn
van dit doordringen van een enghartig
westers politiek ideaal in een Islamietische
wereld, wier eigen traditie zegt dat alle Mos
lims verbroederd zijn door hun godsdienst,
ongeacht verschillen in ras, taal en woon
plaats.
In de huidige wereld waar de afstanden
zijn opgeheven door de westerse techniek,
en waar de westerse levenswijze met de
Russische wedijvert om de gunst van hel
mensdom, zou de Islamietisrhe traditie van
broederschap eenbeter 'deaal zijn voor
onze tijd, dan de westerse ,.aditie van sou-
•ereine onafhankelijkheid vor dozijnen af-
Onbeperkte aanvaarding
Het Turkse volk heeft onder Ataturks
leiding dc hele Mohammedaanse wereid on
getwijfeld een dienst bewezen door het ge
meenschappelijke „westerse probleem" te
trachten op te lossen door onbeperkte aan
vaarding der westerse levenswijze met
inbegrip van het westerse nationalisme en
al het andere.
De andere Mohammedaanse landen be
hoeven echter het pad dat deze Turkse pio
niers gebaand hebben, niet precies te volgen.
Er zijn Arabisch sprekende Mohammedaan
se landen bijvoorbeeld, waar dezelfde taal
in verschillende dialecten wordt gesproken,
maar geschreven
wordt in eenzelfde li
teraire taal van de j
Atlantische kust van j
Marokko tot de West- j
grens van Perzië van
Aleppo en Mosoel in
het Noorden tot Khar
toem en Aden in het i
Zuiden. Boeken
tijdschriften die
Cairo, Damascus en I
Beiroet worden uitge
geven circuleren in dit
hele reusachtige Ara
bisch lezende gebied
en zelfs er buiten
want het Arabisch is
de taal van de godsdienst ook in die Moham
medaanse landen waar het niet de dagelijkse
spreektaal is.
Is het werkelijk noodzakelijk dat de Ara
bisch sprekende wereld uiteenvalt, zoals ook
het Spaanse rijk in Amerika rampzaliger-
wijze uiteenviel in twintig nationale staten
die volgens westers voorbeeld in evenvele
waterdichte compartimenten leven? Dit is
de minder mooie kant van onze westerse
beschaving, en het zou zeker jammer zjjn
als dc Arabisch sprekende volkeren dit voor
beeld zouden navolgen.
Geen leven maar doodvonnis
Bovendien leven er aan de peripherie der
Islamietische wereld in tropisch Afrika,
India, China en in de Sovjet-Unie Mo
hammedaanse minderheden verspreid in een
niet-Mohammedaanse meerderheid, die nim
mer in staat zullen zijn om zich te verenigen
tot geografische compacte blokken en on
afhankelijke souvereine staten. Deze ver
spreide Mohammedaanse gemeenschappen
die in totaal vele millioenen mensen om
vatten, zijn, zoals wij zullen zien, niet de
enige van dergelijke gemeenschappen.
Voor al deze verspreide gemeenschappen
betekent het westerse nationalisme, zoals
blijken zal, niet nieuw leven, maar een
doodvonnis.
Laten wij bijvoorbeeld het geval nemen
van de grote Mohammedaanse gemeenschap
die over India verspreid is. In 1947, toen
Engeland zich uit India terugtrok, volgde
het nationalisme helaas niet het goede voor
beeld van de vertegenwoordigers van de
westerse natie, die deze westerse ideologie
in India hadden ingevoerd. Toen de Britse
bestuurders waren vertrokken, bleef het
westerse nationalisme in India achter en
spleet het voorheen verenigde land in twee
kibbelende opvolgerseen Hindoese In
dische Unie en een Mohammedaans Pa
kistan. Voor beiden is deze splitsing een
ramp ggworden. De Indische Unie betekent
heel wat minder dan een verenigd India
Pakistan bestaat uit twee delen die van
elkaar gescheiden worden door de Indische
Unie. En zelfs na deze legpuzzle moeten
millioenen Hindoes en Indische Mohamme
danen aan de verkeerde kant van de grens
leven en zijn voor de wrede keuze gesteld
om óf hun woonplaats te verlaten óf ge
regeerd te worden door een regering die
weinig met hen op heeft.
De Pakistani's hebben thans een eigen
nationale staat die groot is en dicht be
volkt. _Maar de Indische Moslims heb
ben hier een hogere prijs voor moeten
betalen dan de Turken, en een veel
hogere prijs dan de Egyptenaren. Uit
eigen ervaring hebben zij ontdekt wat
het nadeel en de prijs van ons Westerss
nationalisme zijn. Zowel de Pakistani's
als de Turken hebben politieke lessen ge
leerd, die niet alleen voor andere Mo
hammedaanse landen, maar voor de hele
wereld van waarde zijn.
BEA services are
f frequent and reliable..-
punctual
Bock via Uw reisbureau
of bij de BEA, Leidse-
plein 29 - Amsterdam,
telefoon 64848 (3 lijnen).
B MTOon Ptncngtrs Yai tf
«sfstjs etntopiafl aixtays
