FOUTEN IN DE
VOEDING
HET VERSTOORDE EVENWICHT
door prof. dr B. C. P. Jansen
Dierenwereld onder menselijk regiem
Wetenschap en techniek
Grootste atoomversneller ter wereld
Virus leefde
30 jjaar
Zaterdag 21 Februari 1953
ELSEVIERS WEEKBLAD
13
Het Reuzenhert stierf volgens sommigen uit, doordat zijn gewei te reusachtig werd.
Anderen beweren dat de eerste mensen de schuld zijn
Hoogleraar in de physiologische chemie te Amsterdam)
Mm zou kunnen denken, dat in de landen van de Westerse beschaving de
voeding geheel en al in orde zal zijn. Toch is dit nog niet het geval. De
meest frequente deficiëntie-ziekte juist in de ontwikkelde landen is de cariës
der tanden. Over het algemeen hebben primitieve volken, die aan hun oude, door
de eeuwen heen overgeleverde voedingsgewoonten vasthouden, uitstekende gebitten.
Overgang tot de „Westerse", geraffineerde voeding moeten ze betalen
met cariës van tanden en kiezen.
Hetzelfde heeft men gezien bij bewoners van afgelegen dalen in Zwit
serland en in Noorwegen, nadat die voor het moderne verkeer waren
opengesteld. In de laatste jaren heeft men bij proefdieren, apen, hamsters
en ratten, door bepaalde diëten cariës kunnen opwekken.
Slot
Bij alle tot nu toe bekende deficiëntieziekten heeft men met behulp van proefdieren
de oorzaak der deficiëntie kunnen opzoeken, en is men er daarna in geslaagd de ziekte
te voorkomen, resp. te genezen. Het is alleen jammer, dat men bereid is schatten uit te
geven voor het cureren van eenmaal aangetaste tanden of kiezen, terwijl het zo moeilijk
is, de veel kleinere bedragen op te brengen, om de oorzaak van het kwaad op te sporen,
en zo in staat te zijn, deze weg te nemen. Men vergelijke hiertoe de waarde aan mensen
levens, arbeidsverzuim, verpleging enz. door beri-beri en andere deficiëntie-ziekten, met
de uiterst geringe kosten voor verbetering van de voeding, waardoor de oorzaak van de
ziekte verdwenen is nu het antiberi-beri-vitamine tegen zeer lage prijs fabriekmatig
geproduceerd wordt, kost bijv. het vitaminiseren van de rijst niet meer dan enkele
dubbeltjes per hoofd van de bevolking per jaar!
Ingewikkelde toestand
Als de stukjes van een legkaart, zo nauw aaneensluitend be
kleden de verschillende levensvormen planten en dieren
veelal ook van elkaar afhankelijk de gehele aard. Van
tijd tot tijd is het gebeurd in de geschiedenis van het leven, dat
een van de stukjes van de legkaart zich buitenmate begon uit te
breiden. Soms kwam dat, doordat het klimaat in gunstige zin
voor dat ene stukje veranderde, soms was het een inwendige ver
andering, die een bepaalde plant of dier beter deed aanpassen
aan het milieu.
Men kan eindeloos twisten öf en in welke graad de mens een
dier is, maar in één opzicht onderscheidt zich zijn geschiedenis
in niets van die van elk ander dier, dat carrière maakthij ver
stoorde het evenwicht. In het begin was dat nog niet zo duidelijk.
Over de gehele wereld heeft de mens een primitief stadium
gekend, waarin zijn gehele bestaan afhankelijk was van de jacht.
Deze periode is voor alle volken in artistieke zin een zeer ge
lukkige geweest, want het was toen, dat de prachtige rotsteke
ningen en -schilderingen ontstonden van de grotten van Frankrijk,
Spanje, Noord-Afrika, India, Australië, Amerika en tot voor
kort bij de bosjesmannen. De mens stond toen op de rangorde der
roofdieren, volkomen afhankelijk van zijn prooi. Als hij het ene
jaar te veel dieren doodde, was er het volgend jaar te weinig.
Hongersnood en daarmee gepaard gaande ziekte en dood brachten
het aantal mensen weer omlaag en zo bleef er een steeds schom
melend evenwicht.
De grote catastrofe
De cultuur, akkers en huisdieren boden de mens veiliger voed
selbronnen, en elke rem om het natuurlijk evenwicht te handhaven
werd opgeheven. Daar kwam bij, dat elk ander dier voortaan als
het optreden van sommige dieren bevorderd
door ze soms over de hele wereld in
te voeren, zoals karper, konijn, fazant, forel.
Bij het kweken van huisdieren ontstaat
maar hoogst zelden een werkelijk nieuwe
vorm. Men veronderstelt, dat de korte
pootjes van takshonden zo'n plotseling op
getreden nieuwe eigenschap, een mutatie,
zouden zijn. Een dergelijke mutatie is ook
een keer opgetreden bij het schaap. Eerst
dacht men, dat dit wel voordelig zou kun
nen zijn; het dier kon immers niet over
sloten of hekken springen. Maar juist zijn
geringe beweeglijkheid bleek het dier nood
lottig, het was veel vatbaarder voor infec
ties dan het normale schaap en de kwekers
gaven al spoedig deze richting op.
Bijna alle huisdieren zijn echter in staat
weer te verwilderen. Enkele bekende ge
vallen zijn de dingo, de hond van Australië,
de mustangs, verwilderde paarden van Ame
rika, en de katten van het Amsterdamse
Bos. Het moet een Amsterdamse huiskat
wel het paradijs toegeschenen hebben, dat
reservaat van honderden zangvogels, hij
verwildert er zo volkomen, dat hij voor
kinderen zelfs gevaar kan opleveren.
Dit verhaal van de dierenwereld onder
regime van de,mens is uitvoerig geïllustreerd
te zien in de nieuwe tentoonstelling van het Zoölogisch Museum
te Amsterdam Dier en Mens. Men is er in één zaal in geslaagd
om dank zij de inrichtingskunst van Dick Elffers een voor Neder
landse natuurhistorische musea nieuw tentoonstcllingsprincipe
te lanceren.
In de laatste zaal ziet men hoe gebrekkige kennis en een onge
breidelde fantasie in vroeger tijden uit enkele fossiele beenderen
draken construeerden, cyclopen, eenhoorns, hoe gretige zeemans
ogen zeemeerminnen meenden te zien in monsterlijke zeekoeien,
hoe de reuzen-inktvissen bestonden in Scandinavische sagen lang
voordat de wetenschap hun bestaan wilde erkennen, hoe de reuzen
vogel Rok bedacht werd na de vondst van reusachtige eieren.
D. HILLENIUS
concurrent werd gezien; de planteneters konden van de akkers
eten, de roofdieren van het vee. Zo is voor de dierenwereld de
grote catastrofe begonnen, die resulteert in een steeds groter lijst
van uitgestorven dieren.
De Quagga, een halfgestreeple zebra, werd uitgeroeid, omdat
zijn huid zo geschikt was voor het maken van meelzakken, de
rcuzenalk en dodo waren enigszins eetbaar en hadden het voor
deel, dat ze niet konden vliegen een makkelijke buit, de trekduif
was zo talrijk, dat met elk schot hagel een honderdtal dood
neerviel, het Baweanhert leefde op een eiland waar tijdens de
Japanse bezetting hongersnood heerste, het is misschien het enige
geval, dat een uitroeiing te vergeven was.
Eén voorbeeld wil ik wat gedetailleerder vertellen. In de Grote
Oceaan ligt het eilandje Laysan, in de vorige eeuw beroemd oni
zijn vogelrijkdom. (Het is triest op te merken hoe het telkens
weer eilanden moeten zijn symbolen van afgesloten para
dijselijkheid waar de mens de oorspronkelijke flora en fauna
vernietigde en verving door de scheppingen van eigen confectie
varkens, schapen, geiten en honden.)
Een zekere Max Schlemmcr, die een goede kijk had op de
handelswaarde van vogelveren, huurde een aantal Japanners en
zeilde met een kleine boot naar het vogeleiland. Kogels waren te
duur en bovendien waren de vogels in het geheel niet schuw, zodat
men met simpel nekomdraaien'kon volstaan. Binnen enkele dagen
waren driéhonderdduizend vogels, albatrossen, sterns, talingen
e.a. gedood cn beroofd van vleugels. Ter voltooiing van de des-
tructic had Schlemmer wat Guinese biggetjes meegebracht. Deze
vermenigvuldigden zich snel, vraten het eiland geheel kaal en
stierven toen zelf van honger.
Een nieuw evenwicht
Dit was de zwarte zijde van de opkomst van de mens er is
een keerzijde.
Er zijn ten eerste dieren, die konden (mochten) blijven leven,
doordat ze genoegen namen met de kleine stukjes pseudo-natuur,
die de mens in zijn omgeving schiep. Kanalen, grachten, treic-
vaarten, sloten, boden voor niet al te kieskeurige waterdieren
onderduikgelegenheid nadat ze waren verdreven uit drooggelegde
meren. Parken tuinen en zo maar bomen langs straten en grachten
maken, dat onze steden de vogelrijkste zijn ter aarde.
Maar niet alleen als een verdrukte minderheid leven er dieren
in onze omgeving, er zijn een menigte dieren, die er op vooruit
zijn gegaan sedert de mens de wereld beheerst. De cultuursteppe,
die de mens overal schept, is voor echte steppedieren nauwelijks
te onderscheiden van hun natuurlijk milieu. Zo ziet. men op de
opgespoten landen om de stad en op de pas drooggevallen polder
bodems kluten en kuifleeuweriken, de eerste een vogel van
«irandvlakten cn zilte steppen uit Zuid-Europa, de tweede afkom-
m'ig uit de steppen van Oost-Europa. Actief heeft de mens ook
Zie vaar geneeswijzeTom Sawyer...
Een dermatoloog van de Universiteit van Californië,
dr H. V. Allington, heeft een studie gewijd aan een
onderwerp, dat niet direct in het middelpunt van de
wetenschappelijke belangstelling staatde wrat. Volgens
dr Allington worden wratten blijkbaar veroorzaakt door
een virus; een afdoend middel ertegen is echter nog nooit
gevonden. De meeste vindt men bij jeugdige personen tussen
16 en 20 jaar. Zij verdwijnen vaak uit zichzelf, hetgeen het
zoeken naar een behandelingswijze niet vergemakkelijkt.
Tot nu toe zegt dr AllingtonJ is suggestie de beste therapie
gebleken. Reeds in het bekende jongensboek „De avonturen
van Tom Sawyer" wordt, aangeraden om een boon, voor de
helft bedekt met bloed uit de wrat, te begraven op een
kruispunt bij nieuwe maan om middernacht. Sommige psy
chiaters hebben opmerkelijke resultaten bereikt met directe
suggestie. Maar ook de observatie van een arts in de twee
weken tussen het eerste onderzoek van de wratten en de
datum waarop ze langs chirurgische weg verwijderd zouden
worden, leidde tot genezing. Injecties met een onschuldige
vloeistof zijn minstens even werkzaam gebleken als die met
vermeende geneesmiddelen. Ook werden resultaten bereikt
met het plaatsen van patiënten voor een Röntgenapparatuur
die wèl geluid maakte, maar geen Röntgenstraling uilzond.
We kennen dan nu een deel van onze
nutriënten in chemisch zuivere toestand.
Ook over de werking van de vaak zeer
kleine sporen van deze stoffen in de stof
wisseling. van ons lichaam is een en ander
bekend. Zo weten we, dat vele nutriënten
bestanddelen zijn van enzymen of fermen
ten, die nodig zijn voor de chemische
reacties in ons lichaam. Ook is er reeds
iets bekend over de hoeveelheden van
enkele nutriënten, die een mens per dag
nodig heeft.
Op dit gebied blijkt weer de toestand
veel ingewikkelder te zijn dan oorspron
kelijk voor waarschijnlijk gehouden werd.
In Amerika is in het begin van de laatste
wereldoorlog een tabel opgesteld voor de
behoeften van de mens aan een tiental nu
triënten. Om met persoonlijke, eventueel
grotere behoeften rekening te houden heeft
men aan de uit ervaring en experiment be
rekende getallen 25% toegevoegd. Deze
vooral bij het samenstellen van de rantsoe
nen van leger en vloot. Later is echter ge
bleken, dat een klein aantal individuen niet
25%, maar honderd of enige honderden
procenten meer nodig heeft van enkele
nutriënten dan volgens de tabel.
Ook is aan het licht gekomen, dat de
voeding invloed heeft
op de psychische toe
stand van een mens.
Sommige vormen van
krankzinnigheid kun-
nen veroorzaakt worden door tekorten aan
bepaalde nutriënten, bijv. deficiënties aan
nicotinezuur-amide of aan jodium. Bij
proeven op vrijwilligers in de Mayo-
kliniek bleek, dat de eerste gevolgen
van een tekort aan anti-beri-beri-vita-
mine kunnen worden samengevat onder
de naam neurasthenie. Andere, recente,
onderzoekingen wijzen erop, dat er ver
band zou zijn tussen deficiënties aan be
paalde nutriënten en verslaafdheid aan
alcoholgebruik.
Vooral onderzoekingen, die verricht zijn
in het Rockefeller Institute for Medical
Research te New York hebben overtuigend
aan het licht gebracht, dat er een verband
is tussen voeding en vatbaarheid voor of
weerstand tegen infectieziekten. Maar de
toestand blijkt ook alweer veel ingewik
kelder te zijn dan oorspronkelijk vermoed
werd. Het is niet zo, dat een „goede", een
rijkelijke voeding de weerstand tegen infectie
in het algemeen verhoogt, maar veel meer
is er verband tussen zeer bepaalde nutriën
ten en zeer bepaalde infecties.
En ook hier kan zowel een teveel als een
te weinig van' bepaalde nutriënten schadelijk
zijn. Het voedingsonderzoek werpt telkens
nieuw licht op het'verband tussen ziekten en
foutieve voeding. Op het Biochemisch Con
gres te Parijs in de afgelopen zomer be
richtte de Nobelprijs-winnaar Dam uit
Kopenhagen over zijn onderzoekingen,
waaruit bleek, dat galstenen bij zijn proef
dieren veroorzaakt konden worden door
een bepaalde voeding.
Voeding in de ouderdom
Drie kinderen van zes jaar; het middelste kind
heeft plm. 0,2 mg antirachitis-vitamine per
dag meer opgenomen dan de beide anderen
op hogere leeftijd te bevorderen. Het is na
tuurlijk goed mogelijk, dat de levenslengte
door heel andere factoren dan de voeding
bepaald wordt.
Opmerkelijk echter is, dat McCay in
Ithaca (N.Y., U.S.A.) erin geslaagd is de
gemiddelde levensduur van witte ratten te
verdubbelen, door toedienen van een be
paald voedingsreginie. Sommige ziekten,
o.a. kanker, die bij ratten op hogere leef
tijd vaak voorkomen, traden bij deze proef
dieren in veel mindere mate op. Bij de
mens op rijpere leeftijd komen vooral voor
ziekten van hart en bloedvaten, in het
bijzonder de zgn. aderverkalking. Deze
ziekte hangt vaak samen met een te grote
voedselopname. Vetlijvigheid, die bijna
altijd veroorzaakt wordt door te veel eten,
kan verder aanleiding geven tot verhoogde
bloeddruk, diabetes en, zoals recente onder-
zoekingen waarschijnlijk gemaakt hebben,
beschadiging van de lever.
Statistieken van Amerikaanse levensver
zekeringmaatschappijen hebben aan het licht
gebracht, dat bij overigens volkomen ge
zonde mensen de levenskansen van per
sonen met een te groot lichaamsgewicht
zéér belangrijk kleiner zijn dan die van hen
met een normaal of iets te laag lichaamsge
wicht. In het algemeen, hoe zwaarder
hoe korter levensduur. Welke van de vele
nutriënten in dit opzicht het meest belang
rijk zijn, is nog onbekend. Vooral teveel
vet schijnt gevaarlijk te zijn.
In tenminste een tiental Amerikaanse
laboratoria worden uitgebreide onderzoe
kingen verricht over verband van voeding
met ziekten van hart en bloedvaten. Dit
onderzoek is ook daarom van zoveel belang,
omdat juist mensen, die een grote verant
woordelijkheid dragen en „zenuwslopend"
werk verrichten, zoals leiders van grote
ondernemingen, vaak door deze ziekten
worden aangetast.
Hoe het verband is tussen voeding en
geestelijke en intellectuele prestaties, is nog
geheel onbekend, al is ook hierover reeds
enig werk verricht. Bij de distributie in
oorlogstijd in ons land kon dan ook nog
geen grond gevonden worden voor eventuele
extra rantsoenen voor geestelijke arbeiders.
De studie van het voedingsvraagstuk
van de laatste halve eeuw, vooral van de
allerlaatste jaren, heeft een geheel nieuw
fascinerend terrein van wetenschappelijk
onderzoek geopend, dat al rijke vruchten
heeft opgeleverd, maar dat nog voor een
groot deel braak ligt en waarvan in de
(naaste) toekomst nog vele vruchten ten
bate van de gezondheid en welvaart van
de mens verwacht mogen worden.
Er zijn hele terreinen, die nog niet of
nauwelijks ontgonnen zijn. Terwijl de kin
dersterfte belangrijk is afgenomen, voor
een deel door betere voeding, is er over de
vraag of de voeding in de ouderdom bijzon
dere eisen stelt, nog bijna niets bekend. Aan
deze vraag wordt vooral in U.S.A. veel aan
dacht besteed. Niet zozeer om de levens
duur te verlengen, maar veel meer om de
lichamelijke en geestelijke gezondheid ook
Algemeen overzicht van het Cosniotron in het
Brookhaven National Laboratory (U.S.A.). Dit Cos-
motron, dat op 15 December officieel in gebruik
werd genomen, cn dat de grootste ntoomvcrsneller
ter wereld is, bevat als een der allerbelangrijkste
onderdelen een transformator, die de atoomkernen
van waterstof in een „renbaan" opjaagt. Deze
transformator, die op de foto door de vier
witte lijnen is omgeven, heeft een kern van magnetisch
materiaal, dicongeveer drie kwart ton weegt en van
uitzonderlijke kwaliteit moest zijn. Hiervoor werd
Ferroxcubc gebruikt, een keramisch magnetisch
materiaal, dat door het Philips Natuurkundig Labora
torium te Eindhoven werd uitgevonden.
In 1909 ontdekte dr Frederick G. Novy
(een bekend bacterioloog en in die
tijd rectór-magnificus van de universi
teit te Michigan) dat zijn laboratorium
ratten stierven zonder een aanwijsbare
oorzaak. Hij isoleerde als de verwekker
van deze ziekte een totaal onbekend
virus, iu zijn activiteit zó dodelijk dat
het binnen een paar dagen gehele kolo
nies ratten deed sterven. Elf jaar lang
heeft dr Novy dit virus gekweekt om te
trachten achter het geheim van zijn
dodelijke activiteit te komen. Gedurende
al die tijd moesten zijn assistenten om de
drie dagen gezonde ratten infecteren met
het bloed van de besmette knaagdieren
ten einde liet virus in leven te houden.
Door zijn overstelpende werkzaam
heden zag dr Novy tenslottegeen kans
meer zijn lijd aan het virus te besteden.
Kort na de eerste wereldoorlog kwam er
een nieuwe bezetting op het laboratorium.
De geïnfecteerde ratten stierven en alles
wat er van de proeven overbleef was een
hoopje reageerbuizen met wat gedroogd
bloed. Nog later raakten deze reageer
buizen geheel zoek.
Niet lang geleden vond men tijdens
een schoonmaak in een van de gebouwen
van de universiteit van Michigan een
oude doos met 25 reageerbuizen. Op
sommige daarvan zaten nog vergeelde
etiketten. Men stond op het punt ze weg
te gooien, toen iemand ze herkende als
behorende bij het onderzoek dat dr Novy
destijds op het geheimzinnige virus had
verricht. Dr Novy, die nog in leven is.
bevestigde dit. Toen begon een jaar van
intensief onderzoek. Aan het gedroogde
bloed werd een zoutoplossing toegevoegd
en daarna werd het bij ratten ingespoten.
Iets van zijn kracht heeft het waarschijn
lijk verloren, maar binnen drie tot elf
dagen stierf toch nog 75% van de rat
ten.
De geleerden van de universiteit van
Michigan hebben eerst nu deze geschie
denis bekend gemaakt. Zij noemen dit
virus, dat bijna dertig jaar bleef „leven"
(de reageerbuizen dateren nit de periode
19141918) cn dat voor hen even nieuw
is als het dcstjjds was voor dr Novy
„tienmaal krachtiger dan elk tot lieden
bekend virus" cn een „wetenschappelijke
monstruositeit". Het Novy-rat-virus (zoals
het nu naar zün ontdekker werd ge
noemd) zou reeds genoodzaakt hebben
de wetenschappelijke theorieën op enkele
belangrijke punten te herzien.
