RUSLANDS WEDLOOP MET HET WESTEN
door Arnold Toynbee
Geestelijke werktuigen zijn
de machtigste
Zaterdag 14 Februari 1953 ELSEVIERS WEEKBLAD
Toen de B.B.C. mij het vererende ver
zoek deed de „Reith Lectures" van
dit jaar te houden, stelde ik als,
onderwerp „De Wereld en het Westen"
voor. Over dit gemeenschappelijke onder
werp van de hele lezingencyclus zou ik
graag iets willen zeggen voordat ik inga
op het vraagstuk van Rusland en het
Westen.
Missohien zult u zich afvragen „waar
om spreekt hij van „de wereld en het
westen". Is het westen niet een benaming
voor dat deel der wereld dat op het ogen
blik van het grootste reële belang is? En
als hij meent dat er iets gezegd moet wor
den over het niet-westerse deel der wereld
waarom noemt hij de twee woorden in
deze volgorde? Waarom zegt hij niet „het
westen en de wereld", inplaats van „de
wereld en het westen"? Hij had tenminste
het westen het eerst kunnen noemen."
Met het noemen van de wereld en het
westen in de titel, en met de volgorde van
deze woorden, had ik een bijzondere be
doeling ik wilde wijzen op twee punten
die mijns inziens noodzakelijk zijn voor een
goed begrip van ons onderwerp. Het eerste
punt is dat het westen nimmer het voor
naamste deel der wereld is geweest. Het
westen is nooit de enige acteur geweest op
het podium der moderne geschiedenis
zelfs niet toen het op het hoogtepunt van
zijn macht stond (en dit hoogtepunt is thans
waarschijnlijk al voorbij). Het tweede punt
isin de strijd tussen de wereld en het wes
ten die nu reeds vierhonderd tot vijfhonderd
jaren duurt, is niet het westen de partij die
tot dusver de meest kenmerkende ervaringen
heeft opgedaan. Het is niet het westen ge
weest dat door de wereld werd getroffen
het was de wereld die door het westen werd
getroffen en zelfs hard. Daarom heb ik
in de titel de wereld als eerste genoemd.
Aarts-agressort
Laten wij eens proberen gedurende enkele
minuten onze westerse huid af te stropen en
de ontmoeting tussen de wereld en het wes
ten te bezien met de ogen van de grote niet-
Peter de Grote
hervormer.
westerse meerderheid der mensheid. Hoe
zeer de niet-westerse volkeren der wereld
ook van elkaar mogen verschillen in ras,
taal, beschaving en godsdienst, als wij hun
mening vragen over het Westen, zullen zij
ons allen hetzelfde antwoord geven Russen,
Moslims, Hindoes, Chinezen, Japanners en
alle anderen. Het westen, zo zullen zij zeg
gen, is de aarts-agressor van onze tijd, en
elk volk zal zijn ervaringen met de westerse
agressie naar voren brengen.
De Russen zullen ons er aan herinneren
dat westerse legers hun land binnenvielen in
1941, 1915, 1812, 1709 en 1610de vol
keren van Afrika en Azië zullen ons erop
wijzen dat westerse missionarissen, hande
laren en soldaten van overzee sedert de vijf
tiende eeuw van de kusten uit hun land zijn
binnengedrongen. De Aziaten zullen ons
er aan herinneren dat in diezelfde periode
de westerlingen het leeuwenaandeel hebben
bezet van de laatst overgebleven onbe
woonde gebieden in Noord- en Zuiil-
Amerika, Australië, Nieuw-Zeeland en Zaai
en Oost-Afrika.
De Afrikanen zullen ons er aan .ïcrin-
neren dat zij als slaven over de Atlantische
Oceaan werden gevoerd teneinde de Euro
pese kolonisatoren van Amerika te dienen
als levende werktuigen om hun hebzucht
te bevredigen. De afstammelingen der oor
spronkelijke bevolking van Amerika zullen
ons er op wijzen dat hun voorvaderen ver
dreven werden teneinde plaats te maken
voor de Westeuropeaanse indringers en hun
Afrikaanse slaven.
Nieuw hoofdstuk
Het oordeel der wereld over de gedragin
gen van het westen gedurende de vier en een
halve euw voor 1945 schijnt rechtvaardig te
zijn. In die hele periode heeft de wereld het
westen steeds als agressor leren kennen. Dat
de rollen thans door Rusland en China zijn
omgekeerd vormt een nieuw hoofdstuk dat
pas na het einde van de tweede wereldoorlog
is begonnen.
De westerse bezorgdheid en toorn over
recente daden van agressie van Rusland en
China tegen het westen bewijzen dat het
voor westerlingen nog een vreemde ervaring
is om gepijnigd te worden door een wereld
die zovele eeuwen lang door onszelf is ge
pijnigd.
Wat heeft de wereld van het westen
ondervonden? Ik zal beginnen met Rus-
lands ondervindingen, want Rusland maakt
deel uit van de grote niet-westerse meerder
heid der wereld. Hoewel de Russen christe
nen zijn geweest, en velen hunner dit nog
steeds zijn, waren zij nimmer westerse chris
tenen. Rusland werd niet zoals Engeland
vanuit Rome bekeerd, maar vanuit Constan-
tinopel. In weerwil van de gemeenschappe
lijke christelijke oorsprong hebben het oos
terse en het westerse christendom steeds
als vreemden tegenover elkander gestaan,
en vaak zelfs antipathiek en vijandig, zoals
thans helaas ook Rusland en het westen, nu
beiden wat men zou kunnen noemen een
„na-christelijk" tijdperk doormaken.
Beter begin
De over het algemeen onverkwikkelijke
historie van Ruslands betrekkingen met
het westen had een aangenamer eerste
hoofdstuk de verschillende levenswijzen
ten spijt konden Rusland en het westen in
de vroege middeleeuwen goed met elkaar
overweg. De volkeren dreven handel en
de koninklijke families huwden onderling.
De dochter van de Engelse koning Harold
trouwde bijvoorbeeld met een Russische
prins. De verwijdering begon in de der
tiende eeuw, na Ruslands onderwerping
door de Tartaren.
Moskou in de achttiende eeuw.
Als gevolg van deze Tartaarse overheer
sing moest Rusland gebieden afstaan
niet aan de Tartaren, maar aan zijn wes
terse buren deze maakten namelijk gebruik
van Ruslands knechting om Wit-Rusland en
de westelijke helft van de Oekraïne van Rus
land af te hakken en aan het westerse chris
tendom toe te voegen. Pas in 1945 heroverde
Rusland het laatste stuk van de uitgestrekte
grondgebieden die de westerse mogend
heden het in de dertiende en veertiende
eeuw hadden ontnomen.
Deze westerse veroveringen in de late
middeleeuwen beïnvloedden niet alleen het
Russische binnenland, maar ook Ruslands
betrekkingen met de westerse aanvallers. De
druk van het westen op Rusland bracht
niet alleen verwijdering teweeg tussen Rus
land en het westenhet was daarnaast een
van de oorzaken die de Russen dwong om
zich te onderwerpen aan nieuwe Moskouse
machthebbers die voor de prijs der auto
cratie Rusland dwongen tot de politieke
eenheid die nodig was om zich te kunnen
handhaven. Het was geen toeval dat deze
nieuwerwetse autocratisohe en centralise
rende Russische regering in Moskou ont
stond, want Moskou lag juist achter de toe
gangspoort van Rusland die voor hvallers
uit het westen het meest geschikt was. In
1610 waren de Polen, in 1812 de Fransen
en in 1941 de Duitsers hier langs gekomen.
Sedert het begin van de veertiende eeuw
zijn autocratie en centralisatie kenmerkend
geweest voor de op elkaar volgende Rus
sische regiems. Deze uit Moskou afkomstige
Russische politieke traditie is voor de Rus
sen zelf waarschijnlijk altijd onaangenaam
geweest, zoals zij ook onaangenaam en
verontrustend was voor hun buren. Helaas
hebben de Russen zich er bij neergelegd
gedeeltelijk uit louter gewoonte, maar onge
twijfeld ook omdat zij het beschouwden als
een geringer kwaad dan overweldigd te wor
den door agressieve buurlanden.
Traditie
De onderworpen houding die de Russen
tegenover een autocratisch regiem aan de
dag leggen, en die in Rusland een traditie
is geworden, is in de ogen van ons wester
lingen natuurlijk een van de voornaamste
problemen in de huidige betrekkingen tus
sen Rusland en het westen. In het westen is
de grote meerderheid van oordeel dat
tyrannie een onverdraaglijk maatschappelijk
kwaad is. Tegen een verschrikkelijke ptijs
hebben wij een eind gemaakt aan de
tyrannie die bij ons zelf het hoofd had op
gestoken in de vorm van fascisme en natio-
naal-socialisme.
Met dezelfde gevoelens van afschuw en
wantrouwen staan wij tegenover de Rus
sische vorm ervan, of het zich .iu czarisme
of communisme noemt. Wij willen niet dat
deze Russische vorm van tyrannie zich ver
der verbreidt, en dit gevaar voor het wes
terse vrijheidsideaal houdt ons les te meer
bezig omdat wij Franken voor het eerst in
onze geschiedenis sedert het tweede Turkse
beleg van Wenen van 16821683 in een
defensieve houding zijn gedrongen. Onze
huidige bezorgdheid over hetgeen wij be
schouwen als een na-oorlogse bedreigin" van
het westen door Rusland, is onzes inziens
gerechtvaardigd.
Terzelfder tijd moeten wij ervoor waken,
dat de ommekeer in de betrekkingen tussen
Rusland en het westen sedert 1945, met
maakt dat wij dóór de huidige zorgen het
verleden vergeten. Wanneer wij de ontmoe
ting tussen Rusland en het westen bezien
met de ogen van de historicus, in plaats van
PRACTISCH WERK VAN RUSSISCHE STUDENTEN
technische wedloop met het Westen
met die van de journalist, zullen wij zien
dat gedurende een periode van verscheidene
eeuwen die in 1945 eindigde, de Russen
evenveel reden hadden om met bezorgd
heid naar het westen te zien, als wij thans
hebben om Rusland angstig gade te slaan.
Technische revolutie
In de laatste eeuwen is deze bedreiging
van Rusland door het westen, die van de
dertiende eeuw tot 1945 heeft bestaan, voor
Rusland nog gevaarlijker geworden doordat
in het westen een technische revolutie uit
brak die chronisch is geworden en tot dus
ver geen tekenen van vermindering toont.
Toen het westen' vuurwapens ging gebrui
ken, volgde Rusland dit voorbeeldA de
zestiende eeuw gebruikte het deze westerse
wapens om de Tartaren in de Wolgavallei
en de primitievere volkeren in de Oeral en
Siberië te onderwerpen. In 1610 stelden
superieure westerse wapens de Polen echter
in staat om Moskou te bezetten en liet
twee jaar lang te behouden, terwijl in
dezelfde tijd Zweden Rusland van zijn uit
gang naar de Oostzee aan de Finse Golf kon
beroven. Ruslands reactie op deze zeven-
tiende-eeuwse daden van de westerse agressie
bestond uit het overnemen van de westerse
techniek, tezamen met dat deel der westerse
levensgewoonten dat van deze techniek niet
te scheiden was.'
Het was kenmerkend voor het autocra
tische, centraliserende Moskouse regiem
dat deze technische revolutie en de hieraan
gepaard gaande sociale revolutie in Rus
land tijdens de overgang van de zeventiende
naar de achttiende eeuw aan Rusland van
bovenaf werden opgelegd door één geniaal
man, namelijk Peter de Grote. Peter de
Grote vormt de sleutel tot het begrip van de
betrekkingen van de wereld tot het westen
niet alleen in Rusland, maar overalPeter
is het oertype van de autocratische euro
peaniserende hervormer die in de afgelopen
twee en een halve eeuw de wereld gered
heeft van totale westerse overheersing door
haar te dwingen zich met westerse wapens
tegen het westen te verzetten.
Peter startte Rusland voor .een technische
wedloop die nog steeds voortduurt. Rusland
heeft zich nog geen rust kunnen permit
teren doordat het westen steeds weer een
nieuwe spurt inzette. Peter en zijn lSde-
eeuwse opvolgers hebben Rusland bijvoor
beeld voldoende op het toenmalige westerse
peil gebracht om Rusland juist in staat te
stenen in 1709 de Zweedse; en in 1812 de
Franse invallers af te slaan. De 19de-
eeuwse industriële revolutie in het westen
maakte dat Rusland opnieuw achterbleef,
met het gevolg dat in de eerste wereldoorlog
Rusland werd verslagen door de westerse
Duitse invallers. De tegenwoordige autocra
tische communistische regering kon het
czarendom in Rusland verdringen omdat
Rusland in 1914-1917 was verslagen door de
westerse technieken van 1928 tot 1941
heeft het communistische, regiem voor Rus
land hetzelfde gedaan wat czaar Peter 230
jaar eerder ook al presteerde.
Voor de tweede maal in zijn geschiedenis
werd Rusland door een autocratisch heerser
gedwongen tot een geforceerde mars ten
einde de westerse techniek in te halen.
De door Stalin opgelegde technische
europeanisatie bleek tenslotte, evenals die
van Peter de Grote, na een oorlog gerecht
vaardigd te zijn geweest. De door de com
munisten ingeleide technische revolutie in
Rusland sloeg de Duitse invallers in de
tweede wereldoorlog af, zoals Peters tech
nische revolutie de Zweedse invallers in
1709 en de Franse in 1812 had afgeslagen.
Maar enkele maanden nadat de bevrijding
van Ruslands bodem van de westerse Duitse
bezetting was voltooid, in 1945, lieten Rus
lands westerse Amerikaanse bondgenoten in
Japan een atoombom vallen die een derde
technische revolutie van het Westen aan
kondigde.
Voor de derde maal wordt Rusland thans
weer tot een geforceerde opmars gedwongen
om de westerse techniek bij te houden die
ten derden male Rusland achter zich heeft
gelaten. Het resultaat van deze derde ge
beurtenis in de eeuwige wedloop tussen
Rusland en het westen ligt nog in de toe
komst verborgen. Het is echter reeds geble
ken dat deze hernieuwing van de technische
wedloop een van de zeer ernstige moeilijk
heden is die thans de betrekkingen tussen
deze twee ex-ohristelijke werelden bedreigen.
Techniek is natuurlijk alleen °en Griekse
naam voor een gereedschapskist en daarom
moeten wij ons afvragenwat zijn de be
langrijke werktuigen in deze wedstrijd in het
gebruik van werktuigen als machtsmiddelen?
Een mechanische
weefstoel of een loco
motief is natuurlijk
zulk een werktuig,
evenals een kanon,
een vliegtuig of een
bom. Maar niet alle
werktuigen zijn van
stoffelijke aarder
zijn ook geestelijke
werktuigen en dit zijn
de machtigste die de
mens ooit heeft ge
schapen. Een levens
beschouwing kan bij
voorbeeld een werktuig
zijn, en in de nieuwe
ronde tussen Rusland espor'-
en het westen die in
1917 begon, wierpen de Russen een levens
overtuiging op de weegschaal evenzeer
opwoog tegen de stoffelijke werktuigen van
het westen als tijdens de brandschatting van
Rome door de Galliërs het zwaard van
Brennus opwoog tegen het Romeinse goud.
Van Westerse oorsprong
Het communisme is een wapen, en
evenals bommen, vliegtuigen en kanon
nen is het een wapen van westerse oor
sprong. Als de westerlingen Karl Marx en
Friedrich Engels, die in het Rijnland
waren opgegroeid en het grootste deel
van hun leven doorbrachten in Londen
en Manchester, het communisme niet
hadden uitgevonden, had het commu
nisme nimmer de officiële Russische
ideologie kunnen worden.
De Russische traditie bevatte niets dat de
Russen ertoe zou hebben geleid zelf het
communisme uit te vinden het staat vast
dat zij er nooit van zouden hebben ge
droomd als het niet pasklaar in het wesfen
klaar had gelegen om in 1917 door een
revolutionnair Russisch regiem te worden
toegepast.
Door niet alleen de westerse industriële
revolutie, maar ook een westerse ideologie
als wapen te gebruiken leidden de Bolsje
wisten in 1917 een nieuwe periode der
Russische geschiedenis in voor het eerst
nam Rusland een levenshouding van het
westen óver.
Een veroordeling
Deze westerse levensbeschouwing was
bijzonder geschikt om Rusland te dienen als
wapen in de geestelijke strijd tegen het wes
ten. In het westen, waar het communisme
was ontstaan, was dit nieuwe geloof een
ketterij. Het was een westerse critiek op het
falen van het westen om eigen christelijke
beginselen in het economische en sociale
leven van deze zogenaamd christelijke maat
schappij na te leven. Een levensbeschouwing
van westerse oorsprong die tevens een ver
oordeling van het westen inhield, was na
tuurlijk juist dat geestelijke wapen dat een
tegenstander van het westen zou kiezen
om het tegen de makers te gebruiken. Met
dit westerse geestelijke wapen in handen,
kon Rusland in zijn oorlog tegen het westen
de vijand in eigen land op geestelijk niveau
bestrijden.
Daar het communisme het product was
geweest van een verontrust westers ge
weten, kon het andere verontruste westerse
gewetens aantrekken wanneer bet commu
nisme door Russische propaganda terug
werd gekaatst. Zo geschiedde het dat voor
het eerst in de geschiedenis van het moderne
westen sedert het einde van de zeventiende
eeuw. toen de toevloed van westerse bekeer
lingen naar de Islam bijna ophield, het wes
ten opnieuw bedreigd werd zowel door
geestelijke desintegratie van binnen uit, al*
door aanval van buiten af. Door op deze
wijze te dreigen met het ondermijnen van de
fundamenten der westerse beschaving op
westerse grond, is het communisme een
effectiever anti-westers wapen gebleken dan
enig ander stoffelijk wapen ooit zou kunnen
zijn.
Het communisme heeft Rusland boven
dien ook gediend door het Chinese kwart der
mensheid in het Russische kamp te brengen,
en bovendien nog andere delen van die
meerderheid der mensheid die westers noch
Russisch is. Wij weten dat het resultaat van
deze strijd om de vriendschap dezer neutra
len beslissend kan zijn voor de uitkomst van
het Russisch-westerse conflict in zijn geheel,
want deze niet-westerse en niet-Russische
meerderheid der mensheid zou kunnen
blijken de beslissende stem te hebben in de
strijd tussen Rusland en het westen om de
wereldmacht. Het communisme kan thans
een tweevoudig beroep doen op de ver
drukte Aziatische, Afrikaanse en Zuid-Ame
rikaanse boeren wanneer het door Ruslands
stem wordt aanbevolen. De Rus kan tot de
Aziatische boeren in de eerste plaats zeg
gen „Als ge het Russische voorbeeld volgt,
zal het communisme u in staat stellen tegen
het westen op te staan, zoals ook het com
munistische Rusland thans tegen het westen
kan opstaan." Het tweede beroep van het
communisme op de Aziatische boeren is de
bewering van het communisme dat het een
einde kan maken aan de grote mate van
ongelijkheid tussen een rijke minderheid en
de*door armoede geteisterde meerderheid in
vele Aziatische landen, en dat het particulier
initiatief dit nimmer zou kunnen of willen
bereiken. Ontevreden Aziaten vormen echter
niet het enige publiek dat zich tot het com
munisme aangetrokken voelt. Het commu
nisme heeft voor alle mensen een bepaalde
aantrekkingskracht omdat het zich er op be
roemen kan de mensheid de eensgezindheid
te schenken die in het atoomtijdperk het
enige alternatief naast zelfvernietiging is.
Aantrekkingskracht
Wij mogen deze aantrekkingskracht
van het communisme niet onderschatten
omdat wij zelf menen dat wij het kunnen
doorzien, of omdat wij menen dat het
christendom of de democratie een veel
betere weg aanwijst. Het communisme
kan aantrekkelijk zijn voor de armen, en
het merendeel der mensheid bestaat uit
zeer arme boeren die op de rand van de
hongerdood leven.
Het kan aantrekkelijk zijn voor niet-
westerlingen die politiek zelfbewust zijn ge
worden en die er naar snakken om zich te
bevrijden van de politieke en economische
invloed der westerse mogendheden en juist
dit is voor alle Aziatische en Afrikaanse
nationalisten van het grootste belang. Het
communisme kan intellectuelen aantrekken
als het hen kan overtuigen dat het een pro
gram van wereldvrede en rechtvaardigheid
bevat. En dit is het sterkste punt het
kan idealisten aantrekken die zich aan een
grote zaak willen wijden. Ge ziet dus dat in
de ontmoeting tussen Rusland en het wes
ten het geestelijke initiatief (zij het dan ook
niet de technische leiding) ten minste voor
het ogenblik uit westerse handen in Rus
sische is overgegaan. Wij westerlingen kun
nen ons niet veroorloven het hierbij te laten,
want deze westerse ketterij die de Russen
hebben aanvaard, is volgens de grote meer
derheid van de volkeren van het westen een
geperverteerde, misleidende en rampzalige
leer en levensbeschouwing. Een theoloog
zou kunnen zeggen dat onze grote moderne
ketter Karl Marx de denkfout en zedelijke
misstap heeft begaan die kenmerkend is
voor alle ketters door in de orthodoxe
praktijken een punt aan te wijzen waar een
schreeuwende behoefte aan hervorming be
stond, heeft hij alle andere overwegingen
uit het oog verloren en daarom een remedie
bedacht die erger is dan de kwaal.
Dat Rusland ons onlangs het initiatief
heeft kunnen ontnemen door de westerse
ketterij genaamd communisme te aanvaar
den en in de wereld uit te stralen als een
wolk van anti-westers gifgas, betekent
natuurlijk niet dat het communisme steeds
de overhand zal hebben. Voor niet-Marxis-
ten is Marx' visie te bekrompen en te zeer
verdraaid om menselijke harten en geesten
voorgoed te kunnen bevredigen. Niettemin
schijnt het communistische succes een voor
teken te zijn van komende dingen.
Het zegt ons dat de huidige ontmoeting
tussen de wereld en het westen zich van
technisch naar geestelijk terrein ver
plaatst. Enig licht in deze geschiedenis
die de toekomst nog verborgen houdt,
verschaft ons misschien de geschiedenis
van de ontmoeting tussen Griekenland en
Rome. Maar voordat wij ons hiermee
bezig zullen houden, moeten wij onder
zoeken hoe de Islam, India en het Verre
Oosten zich hebben bevonden bij hun ont
moetingen met het westen en met Rus-
I land.