Spoorwegstaking bracht onrust in de Zaanstreek
Burgemeester Elias verliet Zaandam niet
De schutters van het brandweer-piket
moesten de geweren inleveren
r
financiën
Oud-minisfer van
mrS. de Vries Cz. over 1903
En nu hei huis uit
Chefarine 4
ZATERDAG 14 FEBRUARI 1953
Rijksveldwacht had twee uur nodig
om in Koog aan de Zaan te komen
IAN BORSJES, de thans 78-jarige gepensionneerde ambtenaar van
Sociale Zaken, heelt dezer dagen verschillende oude, vergeelde
papieren opgezocht. Omdat hij midden in de grote spoorwegstaking
zat, die een halve eeuw geleden het gehele land beroerde. De gewe
zen bruggenknecht, geëxamineerd telegrafist, die dienst deed aan
de eerste Hembrug, is, zoals men dit soms pleegt te noemen een
„slachtoiler" van deze spoorwegstaking. Want Jan Borsjes kreeg
na de tweede staking, die 6 April 1903 werd uitgeroepen, prompt
ontslag, omdat hij geweigerd had werkzaamheden te verrichten. En
met hem werden verschillende andere Zaankanters de laan uitge
stuurd. Bracht de eerste spoorwegstaking in Januari 1903 geen
nadelige gevolgen voor deze mensen mee, de tweede staking werd
„zwaar vergokt", zoals de gemoedelijke oude baas het thans nog
uitdrukt.
Het waren rumoerige dagen aan het einde van het jaar 1902 en
het begin van 1903. Het gonsde, vooral in de Zaanstreek, als het
ware van stakingen, arbeidsconflicten en moeilijkheden in het be
drijfsleven. Daarom was het geen wonder, dat de spoorwegstaking,
die in de Amsterdamse Rietlanden uitbrak, spoedig oversloeg naar
Zaandam. Men vond hier mede door de stakingen, die reeds in de
particuliere bedrijven waren uitgebroken of dreigden uit te breken,
een prachtige voedingsbodem voor de actie, die door de socialisti
sche beweging werd gepropageerd.
De sociale toestanden in de Zaanstreek schreeuwden om ver
betering. Wanneer men de sociale enquête, die in de jaren 1890
1891 in opdracht van de Regering in het Zaanse bedrijfsleven werd
gehouden, er op naleest, dan verwondert men zich nog, dat het niet
eerder tot een uitbarsting was gekomen. De spoorwegstaking stond
zeker wat de Zaanstreek betreft niet los van de spanningen, welke
het Zaanse bedrijfsleven in zijn voegen deed schudden.
Militaire Commandant
was met verlof
J_|ET EERSTE KWARTAAL in het jaar
1903 moet er ter gemeente-secretarie
in Zaandam onder een hoogspanning
zijn gewerkt. Vooral de toenmalige
burgemeester van Zaandam, Jhr. mr
Elias. zal zware dagen hebben doorge
maakt. Wanneer men de archieven na
pluist, komt dit steeds weer naar vo
ren in de correspondentie en de offi
ciële rapporten, die Jhr mr Elias liet
uitgaan naar de toenmalige Commissa
ris der Koningin in de Provincie Noord-
Holland, mr van Tienhoven, en naar
andere burgerlijke en militaire instan
ties. De spoorwegstaking eind Januari
1903 moet ook in Zaandam een verrras-
sing zijn geweest. Toen deze staking
echter was afgelopen, begonnen voor de
gemeentelijke autoriteiten echter de
dagen van spanning. Want 9 Februari
1903 kwam er telegrafisch en schrif
telijk bericht van de Commissaris der
Koningin binnen, dat Zaandam's bur
gemeester zich met de Commandant van
de plaatselijke schutterij in verbinding
moest stellen. Jhr. mr Elias deed dit
direct en kon de volgende dag aan zijn
directe chef reeds terug schrijven, dat
„zou worden nagegaan welke man
schappen van de schutterij betrouwbaar
waren en dat voor deze betrouwbare
manschappen oproepingsbriefjes gereed
gemaakt waren. Voorts zou hij dezer
dagen een inspectie houden en onder
één of ander voorwendsel alle geweren,
welke thans in handen der manschap
pen van het brandpiket zijn, doen in
leveren, opdat generlei geweren in
handen van minder gewenste personen
zouden zijn
Aan de stationschef te Zaandam werd
een schetsje verzocht van het stations-
terrein met opgave der punten, welke
in de eerste plaats bezet zouden moeten
worden.
Omdat in die dagen een werkstaking
was uitgebroken in de Machinefabriek
en Ijzergieterij Westermann aan de
Hoogendijk (waar thans de verffabrie-
ken van de NV, Jan Visser staan),
vroeg Jhr mr Elias tegelijkertijd maar
vijf rijksveldwachters aan bij de Pro-
cureur-Generral te Amsterdam. Het
antwoord van deze politie-functionaris
was, dat hij deze vijf rijksveldwachters
niet beschikbaar had, zodat Zaandam's
burgervader maar moest zien, dat er
militairen naar Zaandam kwamen.
Maar ook dit laatste ging niet vlot. Er
ontstond een uitvoerige corresponden
tie met de Commissaris der Koningin
en de militaire autoriteiten, waarbij Jhr
mr Elias in afwachting van de komst
der militairen de burgemeester acht
te 50 infanteristen e® 25 cavaleristen
minstens noodzakelijk 20 rijksveld
wachters werden aangevraagd. Dit laat
ste kwam, omdat volgens een burge-
meeslerlijke brief aan de Commissaris
der Koningin een zekere Huisman (ver
dere naam en adres worden niet ver
meld) met stenen had gegooid naar
werkwilligen bij de Ijzergieterij van
Westermann. De burgemeester schreef
de Commissaris der Koningin, dat er
53 Slachtoffers
T)E TWEEDE spoorwegstaking
heeft in Noord-Holland, boven
het IJ 53 slachtoffers gemaakt.
De directie van de Hollandsche
IJzeren Spoorweg Maatschappij
heeft 53 personeelsleden ontsla
gen. Hiervan waren de meesten
in Zaandam woonachtig.
In de oude archiefstukken von
den we de volgende specificatie
over de ontslagen: Enkhuizen 2,
Krommenie 4 en Zaandam 13 voor
wat betreft het stationspersoneel.
Van het wegpersoneel werden
in Noord-Holland boven het IJ 21
personen ontslagen. Ook hier wa
ren Zaankanters bij. Van het
locomotief-personeel werden ont
slapen: 2 machinisten, 5 leerling
machinisten, 6 poetsers en kolen-
dragers. Totaal d«s 53 personen
van het 1000 man tellende spoor
wegpersoneel in Noord-Holland
boven het IJ.
V_
tegen Huisman proces-verbaal was op
gemaakt en hij verwachtte, dat de Of
ficier van Justitie heel streng tegen deze
Zaandammer zou optreden.
Het uiteindelijk resultaat van de
uitvoerige correspondentie was, dat er
in Zaandam noch rijksveldwachters,
noch infanteristen of cavaleristen kwa
men. Het werden 50 genie-soldaten,
die werden ondergebracht op de terrei
nen van de Artillerie-Inrichtingen.
Alarm
|_|ET was Maandag 6 April 's morgens
heel vroeg, toen Jhr mr Elias uit
zijn bed werd gebeld. Vanuit Amster
dam kreeg hij bericht, dat de spoorweg
staking opnieuw een feit was. Direct
nam hij zijn maatregelen, die hij dezelf
de dag uitvoerig beschreef in een brief
aan de Commissaris der Koningin. Per
fiets liet hij iemand naar de Artillerie-
Inrichtingen gaan, om de commandant
van de daar gelegerde Genie-troepen
van de staking op de hoogte te stellen.
Aan het einde van zijn brief deelde hij
kennelijk ontstemd mee, dat de orga
nisatie niet klopte, „Want de Comman
dant van de Genie-troepen was met ver
lof naar Utrecht gegaan, zonder hem
Jhr mr Elias op de hoogte te stel
len of een plaatsvervanger aan te wij
zen. De Commandant der Genie-troepen
kwam eerst om 12 uur zich bij mij mel
den. Wie dus vannacht.mijn brief ge
opend en de troepen onder de wapenen
heeft doen komen weet ik niet, Niemand
gehuisvest, de restaurateur zou voor de
voeding zorgen.
Later in de morgen verzocht de
burgemeester van Koog aan de Zaan
aan de Commissaris van Politie te Zaan
dam assistentie. Deze kon geen poli
tie afstaan, doch verzocht de maioor
van de Rijksveldwacht, wijlen de heer
Ragetli, met een rijksveldwachter
naar Koog aan de Zaan te gaan. De
majoor van de Rijksveldwacht kon dit
verzoek niet inwilligen. Om half 11
's morgens vroeg de Koger burger
vader opnieuw hulp aan zijn collega
in Zaandam, daar hij te bevoegder
plaatse hulp van rijksveldwachters en
militairen had gevraagd, op welk ver
zoek afwijzend was beschikt.
Burgemeester Elias verzocht toen
majoor Ragetli bij zich te komen
het was inmiddels 12 uur geworden
ZAANDAMMERS STAAKTEN
0°V
IN ZAANDAM staakte het
spoorwegpersoneel. Zo wel in
Januari als in April 1903. De
thans 78-jarige J. Borsjes van de
Tolstoïstraat herinnert zich die
rumoerige dagen nog heel goed.
20 December 1897 was hij op een
traktement van ƒ1,20 per dag als
arbeider op net baanvak Uiigeesi-
Amsterdam in dienst gekomen
van de Hollandsche IJzeren
Spoorweg Maatschappij. 1 April
1900 werd zijn salaris verhoogd
tot 1.25 per dag. Maar daarvoor
moest de heer Borsjes dan ook
werken van 's motgens half zes
tot 's nachts 1 uur.
Toen de staking uitbrak, was
de heer Borsjes brugknecht aan
de eerste Hembrug over het
Noordzeekanaal. De bruggenbaas
was wijlen de heer De Vries
Lentsch, de vader van de tegen
woordige oudste directeur van de
N.V. Dekker's Houthandel. Met de
heer Borsjes werkten aan de
Hembrug de heren D. Mus, de
vader van de opzichter bij het
Gem. Electriciteitsbedrijf, O.
Steen, de vader van de aan de
Westzanerdijk woonachtige melk
handelaar.
De heer Borsjes weet zich te
herinneren, dat verder in Zaan
dam aan het spor werkten de
heren C. Lammes, die later het
bekende café aan de Zuiddijk
exploiteerde, de besteller Fontijn.
die in later jaren woonde in de
Verkade-winkel aan de Dam, P-
Brugman, thans gepensionneerd
van Polak Schwarz en enkele
anderen.
Nadat de staking op 7 April
1903 verloren was, kregen de
stakers direct mededeling, dat zij
ontslagen waren. Wel gingen zij
naar Amsterdam, om te pogen
weer bij de Spoorwegen aan de
slag te komen, doch enige dagen
later kregen zij schriftelijk be
richt, dat het ontslag onherroe
pelijk was. Bovendien moesten
zij, die in een dienstwoning woon
den, deze ontruimen. Ook dit gaf
weer moeilijkheden, want er wa
ren huiseigenaren, die er niet
aan dachten aan een spoorwegsta
ker een woning te verhuren. De
heer Boisjes, die een dienstwo
ning nabij de Hembrug bewoon
de, slaagde er na enige moeite in
een huis te huren aan de Lijn
baanstraat. Het werd voor de heer
Borsjes en zijn vrouw een harde
tijd. De heer Borsjes pakte van
alles aan en slaagde er ten slotte
in een verzekeringsbedrijfje op te
bouwen. Tezamen met zijn vrouw-
trok hij er iedere dag op uit. In
de avonduren werkte hij voor de
S.D.A.P., voor welke partij hij
ook zitting in de gemeenteraad
kreeg. Toen in 1919 zijn vrouw
op dokters-advies niet meer bui
tenshuis mocht werken, stond de
heer Borsjes voor de keus: Of een
vreemde kracht aannemen, of
zelf een betrekking accepteren.
Hoewel hij er in het begin weinig
voor voelde, kwam de heer Bors
jes als armbezoeker in dienst van
Armenzorg. thans de gemeente
lijke dienst voor Sociale Zaken.
Hier heeft de heer Borsjes ge
werkt tot aan zijn pensioengerech
tigde leeftijd.
Thans geniet hij met zijn vrouw,
na een leven van strijd en moeite,
van een welverdiende rust.
was aangewezen de Commandant te
vervangen
Nadat hy 's nachts de koerier naar
de Artillerie-Inrichtingen had gestuurd,
probeerde Jhr mr Elias telefonisch con
tact te zoeken met zijn ambtgenoten te
Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wor-
merveer, wat hem echter niet gelukte.
Inmiddels hadden de Genie-troepen
op het Zaandamse stations-emplacement
de vitale punten bezet. De eerste trein
uit Uitgeest, waar men niets van de
staking wist, vertrok op tijd en kwam
goed in Zaandam aan, doch vond de
Hembrug geopend, die door het trein
personeel met één der brugwachters
werd gesloten. „De twee overige brug
wachters hadden geweigerd mede te
helpen". Behalve de Gemie-troepen,
kwamen alle politie-agenten en ook de
leden van de schutterij in dienst. De
militairen werden in het stationsgebouw
Mr. S. DE VRIES Czn.
TyE oud-minister van Financiën, de ge
boren en getogen Zaandammer mr
S. de Vries Czn, één der weinigen en
van de a.r. Kamerleden de enig over
levende, die in 1902 op 33-jarige leeftijd
lid werd van de Tweede Kamer, ver
telde over het gebeurde in 1903 dezer
dagen het volgende:
„Een van de bedoelingen van het
proclameren van de tweede spoorweg
staking op Maandag 6 April was, de
Tweede Kamer te beletten, Dinsdag 7
April de behandeling van de wets
ontwerpen voort te zetten. Men be
greep wel, dat de obstructie van de
socialistische Kamerleden alleen niet
voldoende zou zijn. Telegrafisch wer
den de Kamerleden daarom gewaar
schuwd. De niet in of bij Den Haag
wonende Kamerleden ik dus ook,
want het was een noodtoestand zijn
daarop Zondag naar Den Haag gereisd.
Daardoor waren, toen de debatten her
vat werden, er 93 Kamerleden aan
wezig. De opzet was dus niet geslaagd.
Ik herinner me ook nog, dat ik een
paar dagen daarvoor 's morgens in Den
Haag werd opgewacht. Er zou die
avond een vergadering zijn en ik moest
spreken, zo werd me gezegd. Het was
een rumoerige tijd en men was op alles
voorbereid. Maar het liep best. Midden
in de raai was één rij helemaal bezet
met politie-agenten. Zodra er herrie
kwam, stonden al die agenten als één
man op en keken de zaal rond. Dat was
voldoende. De herrie zakte af en ik
kon weer verder gaan.
en vertelde de majoor, dat zijn
hulp in Zaandam niet nodig was,
waarom hij jhr mr. Elias ma
joor Ragetli ernstig in overweging
gaf zich naar Koog aan de Zaan te
begeven. Met de mededeling, dat het
wel twee uren zou kunnen duren eer
hij te Koog aan de Zaan kon zijn,
beloofde majoor Ragetli met een
rijksveldwachter naar Koog aan de
Zaan te zullen gaan.
Voorts deed Jhr mr Elias aan de Com
missaris der Koningin nog mededeling
het was inmiddels 's middags half
drie geworden dat hij „het gerucht
De bezetting van het spoorwegstation Zaandam door de plaatselijke schut
terij tijdens de spoorwegstaking in 1903Links op de voorgrond de
commandant, wijlen de heer K. Orsel.
(Foto welwillend afgestaan door mevr. W. J. Klepper-Orsel)
voegt, „doch natuurlijk in mijne ge
meente blijf', besloot Zaandam's burge
meester zijn uitvoerig schrijven.
De spoorwegstaking mocht 7 April
tot het verleden behoren, maar de moei
lijkheden bleven. Vooral, omdat in ver
schillende bedrijven, zoals olie-slage
rijen, houtzagerijen, enz. stakingen uit
braken, waardoor de burgemeester zich
genoodzaakt zag ook nog cavaleristen
naar Zaandam te laten komen. Daar de
rust in andere plaatsen vrij spoedig
was teruggekeerd, konden 29 man paar
denvolk uit Hoorn naar Zaandam ge-
r-
-/n-niy yf'e... ~ÜZ- Z*-
(P O*—**. sZ* «2*.
ontving, dat vanuit Amsterdam getracht
zou worden door bootwerkers om de
Hembrug hedenmiddag onklaar te ma
ken. Ik heb de Commandant der Artil
lerie-Inrichtingen daarmede in kennis
gesteld. Tot nu toe is er echter niets
verdachts bemerkt
Volgens Jhr mr Elias was het volk
in Zaandam op die bewuste 6e April
zeer „roerig". „Het loopt bij troepen van
40 tot 60 man sterk, zonder zich in het
minst te misdragen. Men zegt, dat mor
gen in verschillende bedrijven hier een
werkstaking zal uitbreken. De juistheid
van die geruchten kan ik niet beoor
delen
Met het verzoek aan de Commissaris
der Koningin hem wel te willen excu
seren, dat hij in de gegeven omstandig
heden 7 April zich niet bij hem ver-
dirigeerd worden. Blijkbaar werden er
toen geen goede afspraken gemaakt,
want de manschappen stonden midden
in de nacht in Zaandam, zodat het nog
al enige moeite kostte voor hen onder
dak te vinden. Het voormalige Neuf
thans het Flora-theater in de Westzijde
werd als huisvesting voor de mili
tairen aangewezen.
Nadelig saldo
QM de woorden van de oude heer
Borsjes te gebruiken: de spoorweg
staking was vergokt. Dit bracht vooral
voor de stakers consequenties met zich
mede. Ze kregen hun ontslag en von
den na heel veel moeite weer ander
werk.
Nadat het Rijk de inkwartieringsgel-
den voor de militairen had vergoed,
bleek de financiële schade voor de ge
meente Zaandam nog f 3.094,65 te be
dragen. Een bedrag waarvan f 2400.32'
voor rekening van de plaatselijke
schutterij kwam. Iedere schutter kreeg
behalve voeding f 2.— per dag, een kor
poraal f2.20 en een sergeant f2.70.
Enkele maanden later vroeg burge
meester Elias aan de gemeenteraad een
extra crediet van f 3.094,65 om de ver
liespost te dekken. Hetgeen weer moei
lijkheden gaf, want met name de socia
listische afgevaardigde in de gemeente
raad, mr Mendels, nam dit niet. HU
vond het min of meer een schandaal,
dat de burgemeester de raadsleden voor
een fait accompli stelde.
Het gemeenteraadslid, de heer Van
Doesburgh de vroegere brandweer
commandant gooide olie op de poli
tieke golven en verklaarde, dat de door
burgemeester Elias getroffen maatrege
len toch wel goed waren geweest, want
anders zouden de werkgevers helemaal
niet hun bedrUven hebben kunnen be
reiken.
De toen nog niet in meerderheid socia
listische gemeenteraad keurde het voor
stel van B. en W. goed, zodat de zal»*
in de gemeentelyke boekhouding ook
weer volgens de regelen der kunst wa
ren behandeld. Het volgend jaar kwam
er echter by het Zaandamse gemeente
bestuur bericht, dat by Koninklijk Be
sluit aan de gemeente Zaandam een
„subsidie van f 3.094,65 was toegekend
wegens ln 1903 gedane uitgave tijdens
werkstakingen en in verband daar
mede".
Onze vroede vaderen onder leiding
van burgemeester Elias mochten in
1903 dan spannende dagen hebben
doorgemaakt, maar uiteindelUk had
men maatregelen kunnen treffen met
een dichte gemeentelyke portemonnaie.
En dat vond men in die tüd het be-
iangrykste.
Vier betrouwbare
middelen in 1 tablet
De vier genotsmiddelen van
Chefarine „4" worden door doktoren
in de hele wereld aan hun patiënten
voorgeschreven. Ze zijn volkomen
betrouwbaar en hebben millioenen
mensen baat gebracht bij pijnen
en griep.
'n 4fje doet wonderen
(Advertentie, log, UedJ
