'Mezelf heb ik er maar uitgehaald'
Journalist Owen Matthews over de eeuw van zijn Russische moeder
INTERVIEW
In 'Kinderen van Stalin' beschrijft
de Britse journalist Owen
Matthews het hartverscheurende
en romantische verhaal van zijn
moeder, een weeskind in de tijd
van de stalinistische terreur.
BART FUNNEKOTTER
Moskou, eindjaren negentig. Met
de onvaste hand van Boris Jel-
tsin aan het roer koerste het
Russische schip van staat in vol
le vaart op de rotsen af. Corrupte politici
en oligarchen roofden het land leeg, ter
wijl gewone burgers geen salaris meer kre
gen en de waarde van de roebel tot het nul
punt was gedaald.
Owen Matthews (1971), een jonge Britse
journalist die werkte voor de Moscow Times,
genoot met voile teugen van de wildernis.
Als hij niet op reportage was aan de zelf
kant van de Russische samenleving, was
hij te vinden in de decadentste clubs van
de hoofdstad, waar hij zich te goed deed
aan drank, drugs en vrouwen. Hij zwelgde
in het nihilisme van het tijdsgewricht. Dit
was het soort avontuur waarvoor hij naar
Rusland was gekomen, het geboorteland
van zijn moeder.
Eind vorig jaar verscheen van Mat
thews' hand Kinderen van Stalin. Drie genera
ties in liefde en oorlog. In dit boek doet hij
verslag van zijn roerige tijd in Rusland,
maar ook en vooral van het leven van zijn
moeder, Ljoedmila Bibikova. In Hotel Am
bassade in Amsterdam vertelt Matthews
met donkere ringen onder zijn ogen - hij
heeft de avond ervoor tot vier uur in een
club gedanst - over het ontstaan van het
boek. „Aanvankelijk was ik van plan iets te
schrijven dat grotendeels over mezelf zou
gaan, maar toen ik met een eerste versie bij
mijn uitgever kwam, suggereerde hij om
in die passages fors te schrappen. Uitein
delijk is het meeste van 'Owen behaving bad
ly' achtergebleven op de vloer van de mon
tagekamer."
'Mijn vader en ik wilden deel
uitmaken van de geschiedenis;
mijn moeder allesbehalve'
De lezer van Kinderen van Stalin zal er
niet rouwig om zijn, want het levensver
haal van Ljoedmila Bibikova is zo span
nend, hartverscheurend en romantisch
dat het een boek heeft opgeleverd dat over
dondert, kwaad maakt en ontroert.
Matthews begint zijn familiegeschiede
nis bij de gewelddadige dood van Ljoedmi-
la's vader, zijn grootvader, Boris Bibikov.
Bibikov was een hoge communistische
functionaris, in de jaren dertig in Oekraï
ne verantwoordelijk voor de bouw van een
enorme tractorfabriek. Zijn succes bood
hem geen bescherming tegen de achter
docht van dictator Josef Stalin, toen die in
1937 de Grote Zuiveringen ontketende.
Bibikov werd tijdens de eerste golf van de
terreur door de geheime dienst met een
nekschot om het leven gebracht, nadat hij
had bekend onderdeel uit te maken van
een trotskistische samenzwering.
Matthews reisde in 1995 naar Kiev, om
het dossier van zijn grootvader in te kij
ken. „Ik zag zijn handtekening staan on
der het doodvonnis van de militaire recht
bank. Die krabbel is het laatste bewijs van
het bestaan van Bibikov. Hierna verdween
hij uit de geschiedenis en in een massa
graf."
De dood van haar vader zette het leven
van de toen vier jaar oude Ljoedmila op
zijn kop. Haar moeder Martha werd ver
oordeeld tot een lang verblijf in de goelag,
waardoor Ljoedmila en haar twaalf jaar
Owen Matthews: „Wat in de rest van wereld onmogelijk is. gebeurt in Rusland dagelijks. Zo zit het land in elkaar" Foto Freddy Rikken
oude zus Lenina verzeild raakten in een
opeenvolging van weeshuizen. Ze werden
'kinderen van Stalin'.
Lenina is de held van dit gedeelte van het
boek. Met een voor haar leeftijd onvoor
stelbare handigheid zorgde ze ervoor dat
zij en haar zus bij elkaar bleven, totdat het
uitbreken van de Tweede Wereldoorlog er
uiteindelijk voor zorgde dat hun wegen
zich scheidden. Matthews: „Zonder de in
ventiviteit van mijn tante had mijn moeder
het niet gered. Op een geven moment kreeg
Ljoedmila bottuberculose. Van alle kinde
ren op de ziekenzaal was zij de enige die het
overleefde, mede dankzij de extra beetjes
voedsel die haar zus haar toestopte."
Ljoedmila hield aan haar ziekte een ern
stige handicap over: haar ene been was 16
centimeter korter dan het andere. Ze on
derging talloze operaties om dit probleem
te verhelpen. Terwijl Lenina tankgrachten
groef om de Duitse inval te vertragen,
vluchtte Matthews' moeder met honder
den lotgenoten weg voor de oprukkende
troepen van de vijand. Ze ontkwam op het
nippertje uit Stalingrad voordat die stad
veranderde in het bloedigste slagveld van
de oorlog.
De manier waarop de zussen elkaar in
de zomer van 1944 terugvonden is zo on
waarschijnlijk, dat een romanschrijver
met het optekenen van een dergelijke scè
ne niet was weggekomen. Matthews lacht:
„Wat in de rest van wereld onmogelijk is,
gebeurt in Rusland dagelijks. Zo zit het
land in elkaar."
Lenina had een baantje gekregen als ra-
diobediende bij de Rode Luchtmacht en
vloog in opdracht van een generaal naar
een kamp voor ontheemde kinderen in de
Oeral. Tussen de duizenden kleintjes zou
zich het zoontje van de generaal bevinden.
Toen Lenina door de poort van het kamp
liep, kwam een mank kind hinkend op
haar af. Het meisje had een oedeembuik en
was al haar tanden verloren, maar toch
herkende Lenina haar: het was haar zus
Ljoedmila.
De twee vlogen terug naar Moskou,
waar Ljoedmila zich in de jaren na de oor
log ontwikkelde tot een getalenteerde
scholier. Als enig kind van haar school
werd ze toegelaten tot de universiteit.
Op dat moment verscheen Mervyn Mat
thews, Owens vader, ten tonele. „Hij werk
te aan de universiteit van Oxford, waar hij
Ljoedmila Bibikova, Matthews moeder, als 4-
jarige met zusje Lenina in het kindertehuis
aan het begin stond van een carrière als
Sovjetkenner. Omdat hij het land beter
wilde leren kennen, had hij een tijdelijk
baantje voor zichzelf geregeld op de Britse
ambassade in Moskou. Hij wilde het enig
ma Rusland ondergaan, net als ik dertig
jaar later."
Op een feestje ontmoette Mervyn Ljoed
mila. Het was het begin van een onmoge
lijke liefde. Het Russische meisje en de En
gelse jongen wilden met elkaar trouwen,
maar daar stak de sovjetbureaucratie een
stokje voor. Nadat Mervyn de KGB te ken
nen had gegeven niet voor hen te willen
spioneren, werd hij het land uitgezet. Ter
wijl hij hemel en aarde bewoog om Ljoed
mila uit Rusland weg te krijgen, schreven
de twee elkaar dagelijks een brief, en soms
twee - en dat vijfjaar lang.
Owen Matthews heeft voor zijn boek dc
gehele briefwisseling tussen zijn ouders,
die in een grote hutkoffer bewaard is ge
bleven, doorgenomen. „Af en toe was het
wel heel intiem om te lezen hoe ze hun
diepste gevoelens voor elkaar onder woor
den probeerden te brengen. Maar het was
ook leerzaam. Ik werkte aan dit boek in
een fase van mijn leven waarin je je ouders
sowieso meer als individuen gaat zien, en
niet meer alleen als papa en mama."
De onvoorstelbare vasthoudendheid
van Mervyn en Ljoedmila werd uiteinde
lijk beloond. Matthews: „Mijn vader gaf er
zelfs zijn carrière in Oxford voor op. Hij
Owen Matthews
Owen Matthews werd in 1971 geboren in Lon
den. Hij studeerde geschiedenis in Oxford. Na
zijn afstuderen reisde hij naar het voormalig
Joegoslavië, waar hij als freelancejournalist
verslag deed van de oorlog in Bosnië en de bele
gering van Sarajevo. In 1995 werd hij aangeno
men als stadsreporter bij de Moscow Times.
Daarnaast werd hü in 1997 verslaggever van
Newstveek, waarvoor hü rapporteerde vanaf het
front over de tweede Tsjetsjeense oorlog. Hij
versloeg de inval in Afghanistan in 2001, en die
van Irak in 2003. Tegenwoordig is hij 'Moscow
bureau chief van Newsweek. Hij is getrouwd met
een Russische en heeft twee kinderen. Stalin's
Children is zijn debuut; het boek werd genomi
neerd voor de Guardian First Book Award.
liet een door hem geschreven boek over de
Sovjet-Unie niet uitgeven, uit angst voor
de gevolgen die dat voor zijn grote liefde
kon hebben." In de marge van een spion-
nenruil werd in 1969 besloten dat de twee
met elkaar mochten trouwen, op voor
waarde dat Ljoedmila de Sovjet-Unie voor
goed zou verlaten.
In een Hollywoodfilm zou het jonge
paar nu een lang en gelukkig leven tege
moet gaan, maar de werkelijkheid was
voor het gezin Matthews weerbarstiger.
„Het leek alsof ze al hun energie en passie
hadden opgebruikt in de strijd die ze voer
den om met elkaar te kunnen trouwen,"
denkt hun zoon. „Dat ze uiteindelijk bij
elkaar zijn gebleven, had meer te maken
met koppigheid dan met liefde. Dezelfde
koppigheid die ervoor gezorgd had dat ze
bij elkaar waren gekomen."
Matthews moeder nam tijdens de jaren
negentig hoofdschuddend kennis van de
Moskouse capriolen van haar zoon. De
drang naar avontuur die hij met zijn vader
deelde, was haar ten enenmale vreemd.
„Mijn vader en ik wilden deel uitmaken
van de geschiedenis, terwijl het mijn moe
der een lief ding waard was geweest als die
geschiedenis in haar leven niet zulke diepe
sporen had nagelaten."
Owen Matthews: Kinderen van Stalin. Drie ge
neraties in liefde en oorlog. Vert. Pauline
Moody. Mistral uitgevers. 320 blz. 19,95
BOEKEN NRC HANDELSBLAD
VRIJDAG 30 JANUARI 2009 O