6
als de premissen dezelfde zijn zal de uitkomst niet grootelijks
verschillen. Men verliest uit het oog dat de Eooinsch Catholij-
ken evenzeer als de Protestanten den strijd tegen Spanje hebben
gevoerd, terwijl men om quasi deRoomschen geene ergernis te geven
zwijgt van het bezielend beginsel onzer geschiedenis, alle hooger
beginsel om tot vaderlandsliefde op te wekken prijs geeften
alle ware Protestanten die hun vaderland liefhebhen in booge
mate aanstoot geeft.
Als onderwijs inrigting wil ik niets afdingen op den lof die
men er aan toebrengt. Ik acht mij onbevoegd daarover een zelf
standig oordeel te vellen. Plet ligt in den aard der zaak. dat
zij, die er mede ingenomen zijn er gunstige resultaten van ver
wachten meerder kennis, beschaving, welvaart, genot. De tijd
zal leeren, of de vruchten van dezen boom der kennis zoo voor
treffelijk zullen zijn als men zich die als zeker voorstelt. Het
bewijs daarvoor zal de toekomst leveren. En waarom durf ik
zulks te betwijfelen. Ik zal het u zeggen: Nederland, (zoo schrijft
de beroemde geschiedschrijver Heeren) is bet eenige land waar
voorbeeldelooze voorspoed, gedurende meer dan eene eeuw, niet
tot allerlei uitspattingen van zedeloosheid heeft geleid.
Naarmate de godsdienstzin, in de helft der 18e eeuw, ver-
flaauwde verloor ook het volk allengs zijn vroegeren aard. De tot
spreekwoord geworden holiandsche trouw verzwakte, de energie
verflaauwde en men werd de prooi van staatkundige kuiperijen
die aan ons volksbestaan voor langen tijd een einde maakten.
Die zich aan anderen spiegelt, spiegelt zich zacht.
Terugkeer naar de oude maar eeuwige beginselen van ware
deugd en regtschapenheid, ik spreek van beginselen niet van vor
men noeme men vrij reactionairmaar bedenke dat eene huma
niteit, op de menschelijke rede en niet op de geopenbaarde gods
dienst gegrond, een terugtred is, van 2000 jaar, tot de heidensch-
Grieksche beschaving, eene beschaving die niet heeft belet dat
het volk tot de diepste zedeloosheid verviel.
Intussehen de tijden veranderen. In onze meer verlichte eeuw
is zulk eene beschouwing een ondingZoo spreekt men maar
is het zoo? Het onlangs gehouden vredes congres is niet
gunstig voor deze godsverwachting. In het programma der radi
calen komt o, a. voor.
Het geloof aan God, het geloof aan de onsterfelijkheid der
ziel, en in het algemeen alle boven natuurlijke op een valschen
grondslag gevestigde utopiën, waren, voor de volken eene voort
durende oorzaak van slavernij en ellende.
