N". 32.
Donderdag den 22 April.
GOESSCHE
COURANT.
Wij hebben in eenige Nummers onzer Courant ten
voorleden jare een en ander medegedeeld uit de Be
schrijving van Holland door den steeds hooger geach-
ten Franschen schrijver X. Marmier (na- dien tijd
door zijne beschrijving van- het Noorden bekend).
Wij willen thans onze lezers, die met belangstelling
en genoegen het genoemde vernamen., in staat stellen
kennis te maken met de beschrijving v"an onze 'Kolonie
Java door denzelfden die nog niet in onze taal is over-
gebragt. Wij zullen dit nu en dan bij wijze van uit
treksel doen, en niet in zijn geheel, als bevattende
dit vele dingendie men als algemeen bekend veron
derstellen kan. Maar wij zullen daarbij uit die beschrij
ving datgene letterlijk mededeelen hetgeen de bijzon
dere opmerking verdient, ook om de wijze, waarop
het gezegd is, en daarbij soms korte ophelderingen of
aanmerkingen voegen. Wij vestigen de aandacht onzer
lezers ook daarom" op hetzelvedewijl hierin veel be
langrijks voor onzen tegenwoordigen staatkundigen
toestand voorkomt.
I.
Indien ik Lid' ware van die rijke Hollandsche
Maatschappijbekend onder den naam van Handelmaat
schappij" zoo begint de Schrijver of indien ik
slechts eenvoudig burger van het Koningrijk van Wil-
lem II wareik zou vragendat men op de uiterste
punt van den Helder een gedenkteeken oprigttewaar
op de naam van Houtman gegraveerd was. (1) Steen
en metaal zijn menigmaal aangewend om minder merk
waardige herinneringen te bewaren. Van deze zijde
van den Helder toch vertrok voor ruim 2 eeuwen
de vlootwelke voor Holland eene ontzaggelijke bron
van rijkdommen zou opsporen. De banden die langen
tijd de Nederlanden met het Bourgondische Huis en
Spanje hadden vereenigd, waren verbroken. De voor
zichtige en geslepene standvastigheid van Willem
den Zwijger had de wreede magt van Filips II over
wonnen. Een troep van bóeren en visschersaange
voerd door eenige Edellieden met trots den naam van
Geuzen dragende, welke men hun uit bitteren spot
gaf, hadden den hoogmoedigen Hertog van Al-va in zijne
bloeddorstige plannen gestuit. De Unie van Utrecht
heiligde de zamenstemming der verbondene Gewesten
en van den mond der Maze tot de Noorder boorden
van Frieslandriep het gehecle land, onderworpen
am vreemde heerschappijmet heldenmoed zijne on
afhankelijkheid uit en Vestigde zich tot een Gemeene-
best. Na dien langen worstelstrijd zoo rijk aan dra
matische voorvallen en roemrijke episodenna de zoo
duur gekochte zegepraal door het bloeddat eerst op
Brussel's marktplaats vloeide, door den uitersten nood
bij Leiden 'f belegeringdoor de wreedheid der Span
jaarden die de edelste hoofden vallen deden, werd de
Republiek door een groot gevaar gedreigd. Zij kon
niet bestaan zonder handel en Filips sloot haarden
weg, dien zij zich reeds gebaand had. Maar zij
opende zich eenen nieuwen wegCorne-
Hierop volgt de beschrijving van de beide togten
van Houtman waarop hij dus vervolgt. Al de
reeders der -Nederlanden wilden toen een' kruistogt
naar de Indien doen. Dat was het beloofde land der
handelaars. Er vestigde zich te Amsterdam eene han
delmaatschappij ter bebouwing dier verre zeestreken, (a)
Er vormden zich in de andere Provinciën dergelijke.
Dus gescheiden konden zij echter hare vijanden niet we-
derstaan maar vereenigd konden zij hen eene geduchte
magt tegenstellenen de Hollanders hadden een te juist
gezigtspunt, om zich niet op de hoogte van deze
overweging te stellen, en te veel gezond verstand,
om er zich niet aan te onderwerpen. In 1602 veree-
(1) De Schrijver staat hier niet alleen op zijn nati
onaal standpunt. Er is thans ook in Nederland
S an db eel den-manie.
nigden zich de verschillende maatschappijen tot ééne
grootedie den titel aannam vaii O. I. Maatschappij
De Staten Generaal stonden aan dezelve een Octrooi
van 20 jaren toe. In hetzelve werd aan de Comp.ig*
nie alleen toegekend het regt om te handelen op ai de
plaatsen gelegen, beoosten de Kaap de Goede Hoop,
troepen aan wal te zetten, sterkten opterigten, vero
veringen te makenverdragen te sluiten. (3) Het ka
pitaal van deze Compagnie klom tot 25 millioenen. (4)
De stad Amsterdam gaf hierin alleen de helft: Het
overige bragten handelaars van RotterdamHoorn
Enkhuizen en andere steden op. (5)
De vruchtbaarheid van den grond van Javaen de
geschiktheid van de voornaamste reede des eilands
deden de Compagnie besluitenhier een hoofdkantoor
te vestigen enz."
Hierop volgt eene opgave van de togten van van
Warwijk, van der Hagen, en anderen, waarna
melding wordt gemaakt van den tegenstand, welke
EngelschenPortugezenSpanjaarden en Inlandsche
Stammen den Hollanders bodenen dat niettegenstaan
de dezelve de Compagnie bloeide. (6) Hij vervolgt
hierop.
Zij vergenoegde zich dra niet slechts met het in bezit
nemen van Java; zij omvatte ook deMolukscheEilanden
drong in de 'Golf van Bengalenmaakte zich meester
van het kostbare Ceylonstichtte een kantoor in Japan
en breidde zich uit tot in .China. Van Java ging dit
alles uit. Dit was het steunpunt harer vloten, het
juweel harer kroon, het vruchtoor4 hares handels, en
Batavia werd spoedig eene groote schoone stad, die
wel tweemalen door de inlandsche stammen bestookt
maar nooit verwonnen werd. (7)
Doch wij willen geene krijgsgeschiedenis der com
pagnie schrijven, maar liever aantoonen, door welk
stelsel van beheer zij zoo een groote vrucht van hare
koloniën getrokken heeft en hoe zij daartoe is gekomen.
Eerst bezat zij geen grond op het eiland dan ge
noegzaam was vonr hare magazijnen en sterkten van
1601 167a. Geen landwinning maar handel-uit
breiding was haar streven. Geslepen en zuinig, verre
van weelde en valschen naijver, zocht zij gedurig hare
uitgaven te bekrimpen en hare baten te vermeerderen.
Haar handel was 'zeer eenvoudig. Het was een ruil
handel waarvan zij spoedig de voordeeligste partij
wist te trekken. Goedkoope Europcaansche waren
voerde zij naar Java en verkocht de daarvoor ingeruil
de Oostersche duur in 't moederland. Zij handelde al
leen met de vorsten des eilands. In 1653 bezat zij na
afdoening harer kosten van koop en vervoer en renten
van haar kapitaal, eene som van ruim 25 millioenen
guldens, en in 1693 ruim 48. (8), Maar van toen af
werd hetgeen haar voor altijd hare grootheid scheen te
zullen waarborgen de eerste oorzaak van rampspoed.
In 1072 had de compagnie den Keizer van Mattaram
in een oorlog tegen zijne naburen geholpen en daarvoor
ten geschenke gekregen het oostelijk gedeelte van Java
en eindelijk bij zijn dood 1749 al -zijne bezittingen,
Zoo werd Holland meester van Java.
II.
Van dien tijd af is de Compagnie niet meer eenvou
dig eene handelmaatschappij, die al hare zorgen aan
schepen en koopwaren wijdt, maar. wordt zij eene
magt, die landen en volken te.besturen heeft. In dien
nieuwen toestand had zij echter het verstand om het
erfelijk, gezag der voornaamste geslachten des eilands
ie eerbiedigen.
De natuur des Javaans is zacht, gelaten, lijdelijk.
Het-Oostersch despotisme en de kracht des klimaats,
hebben hem tot dien staat van slaafsche onderwerping
gebragt. Uiterste strengheid kan hem alleen uit zijne
onverschilligheid wekken en tot wanhoop brengen. Hij
heeft voor zijne vorsten en hun geslacht, eenen 'innige^
eeibied, een soort van afgodische gehechtheid. (9)
Hij geeft hun zonder morren de vrucht van zijn werk
en kromt zich zonder opstand onder hun juk. Indien
hem te veel wordt opgelegdhij wordt geen muiteling
maar verlaat zijnen geboortegrond. Dit is zijne eenige
daad van tegenstand. Met diezelfde gezindheid onder
werpt hij zich aan vreemde magt, als dezelve zijne
Vorsten ontziet. De Compagnie zich verbindende met
de Javaansche Vorsten en zich verzekerende van hunne
trouw, verzekerde zich ook van hunne onderdanen.
Doch de Compagnie bekommerde zich overigens wei
nig over de wijzewaarop zij op den duur hiervan
voordeel kon trekken. Winzucht bestuurde haar te veel
voor 'toogenblik. Indien eenige bijzondere cultuur
boven andere voordeel beloofde zij puttede die uit f
en matigde zich in alles monopolie aan. Zoo werf het
land, arm en bij gevolg was zij in 'teind zonder bron
nen. Daarbij had zij meer uitgaven dan te voren en
hare agenten verrijkten zich zeiventerwijl zij door
groote geschenken de Vorsten aan zich verbonden moest
houden. (10) De Engelschen stichteden daarop de grond
slagen van hun grootsch gebied in As ie't welk zij ook
als kooplieden slechts intraden. Maar. de Engelschen
fnuikten dadelijk de magt der Vorsten en werden zelve
geheel meesters. Zij scheidden alzoo landsbestuur van
handelsbelang. Ziet daar het onderscheid tusschen de
beide compagnien. (11) De Engelschen konden intus-
schen alzoo de Hollanders veel afbreuk doen, gelijk
bleek op 'teind der 18de eeuw, van welke nu de ge
schiedenis wordt opgegeven en waarbij hulde gedaan
wordt aan den generaal Daendels die genoodzaakt
was wegens den slechten staat der geldmiddelen en de
misbruiken door de compagnie daargesteldstreng te
zijn. Hij besluit Daendels verdient meer lof dan
blaam." De kolonie kwam na zijne terugroeping in
handen der Engelschen daar zijn opvolger Janssens
zoo als men zegtalleen derwaarts was gekomenom
ze hem over te geven. Zij stelden Raffles aan tot
Gouverneur, die wel een hieuw stelsel van bestuur
wilde,.invoeren gebouwd op het Islamitische waarbij
de hoofden der bijzondere geslachten erkend werden en
dat de bewoners van Java in de 15de eeuw hadden aan
genomen maar hij slaagde evenmin als Daendels en
zonder voordeel van Java getrokken maar veel nadeel
geleden te hebben gaven de Engelschen hetzelve in
1814 aan Holland weder. Holland volgde 15 jaren
het stelsel der Engelschendie of uit nalatendheid of
uit haat bij hun vertrek eene groote verwarring in hunne
rekenboeken hadden achtergelaten. Men wist niet, wat
nog intevorferen was. De braafheid der Hollandsche
Commissarissen gaf iedere twijfelachtige vordering ge
durende 3 jaren op. De koffijcultuur, die ingevoerd
werdmaar geene voordeelén gafde opstanden van.
inlandsche Vorstende vrijheid van handel op Java
toegestaan aan vreemde volken waarvan Engelschen
Americanen en Franschen gebruik maaktenen tegen wie
(vooral niet tegen de Engelschen) de Hollandsche koop-
De uitgave dezer Courant geschiedt Maandags namiddags en Don
derdags avonds. De Prijs per Kwartaal is f ƒ,75 franco per Postf 1,90,
IS t 'L TE S
GEü
te
Gewone Advertentien worden a 20 ets. deregel geplaatst. Gehoor*
le-, Huwelijks- en Doodberigten van 1-6 regels a 1,20.
JAVA.
lis Houtman in Portugal gevangen genomen leerde
ddar den weg naar In dis kennen, Amsterdammers be
taalden voor hem losprijsen op zijnaanraden ruste
den zij onder zijn bevel 4 schepen uit» en hij vond
Java."
(2) Maatschappij van verre.
(3) De Schrijver vergeet er bij te voegen op naam
der algemecne Staten.
(4) Lees 66 tonnen gouds. De Compagnie betaalde
.25 duizend gulden voor het octrooi. Dit heeft waar-
schijtilijk den Schrijver in de war gebragt.
(5) Hier begaat de Schrijver eene groote onnnauw
keurigheid of is zeer onvolledig. Middelburg of liever
de Kamer van Zeeland {daar ook eenige Zeeuwsche
Steden aandeelcn namen) had er een vierde in, en
voor het overige vierdt stonden Rotterdam en de ove
rige Nederl. Steden. Zie Wagenaar IX: 147 enz.
(d>) Hierbij had de Schrijver wel mogen opgeven,
jat de Compagnie hare Koopvaardijschepen zoo af
meerde, dat dezelve hare Oorlogsvloot zeer versterk
ten en alzoo eene vrij groote krijgsmagt bezat.
(7) Volgens den Times zou men thans eene groote
stad in het binnenland willen bouwendewijl Batavia
voor eenen buitenlandschtn aanval niet bestand schijnt
Alzoo zou met de verovering van Batavia door den
vijand Java niet gewonnen zijn.
(8) PVij staan wederom voor de naa uw keurigheid
dezer opgave niet in.
(9) Gewijzigd vindt- men hierin trekken van het
volk, dat hun meester is.
(10) De Schrijver maakt geen gewag van de stren
ge middelendie de onzen ter handhaving hunner
magt bezigden, als tegen de Engelschen op Amboina
tegen de Chinezen {hoewel verraderij en tegen die
van Malakka.
(11) Thans werkt het Ho 11. systeem dat de nood
zakelijkheid geboodweder voordeeligerdan het En-
gelsche.V welk geen magt genoeg heeftom zich te
handhaven.