Inventarisatie boerderijen komt beschikbaar op dvd
Tot nog toe 743 bestaande en voormalige objecten opgeslagen in beeldbank, samen met 3282 foto's
Rethorica schermt privacygegevens nadrukkelijk af
EIIAt1DEt1.niEIJWS
Versnipperd
Blocnote
Welsprekendheid
Landmeter
Watersnoodramp
Gradaties
Foto's
Voorzichtig
Geen boek
PAGINA 8
DINSDAG 5 JUNI 2007
SOMMELSDIJK - Sociëteit Rethorica brengt later dit
voorjaar een dvd uit met haar inventarisatie van de
boerderijen op Goeree-Overflakkee- Op deze manier
wil de vereniging de digitale database openbaar maken
die zij voor het boerderijenproject heeft aangelegd.
Ook zal Rethorica een exemplaar van de dvd overhan
digen aan het Streekarchief in Middelharnis, opdat de
verzamelde gegevens "voor iedereen toegankelijk wor
den en door iedereen geraadpleegd kunnen worden",
zegt bestuurslid Hans Bruggeman.
Door Gert van Engelen
Op de dvd, waarvan de prijs
nog niet is vastgesteld, zal
niet alle informatie komen
die Sociëteit Rethorica tot
nog toe heeft vergaard. "Het
wordt een selectie", kondigt
Bruggeman aan. De reden
daarvoor is dat Rethorica
behoedzaam wil omgaan met
de privacy. "Niet iedereen wil
dat alles zomaar openbaar
wordt en dat respecteren
we. Wij hebben de eigenaren
van de boerderijen steeds
zorgvuldig om medewerking
gevraagd, en net zo voorzich
tig willen we omgaan met de
gegevens die zij nebben ver
strekt."
De boerderijeninventarisatie
op Goeree-Overflakkee was
vorig jaar al voltooid, maar
wordt nog steeds aangevuld.
Rethorica krijgt voortdurend
"toevoegingen", van agrari
ërs zelf of van "enthousiaste
leden" die veranderingen
vrijwillig bijhouden. Brugge
man: "Dit is een project waar
nooit een einde aan komt."
De database, die in feite
een beeldbank is met foto's
en zakelijke teksten, bevat
743 adressen van bestaande
en voormalige boerderijen
op het eiland, met daaraan
gekoppeld 3282 historische
en hedendaagse foto's, aan
gevuld met historisch mate
riaal.
Het initiatief voor de inventa
risatie kwam van de Boerde
rijenstichting Zuid-Holland
(BSZH). Deze instantie had in
2003, het Jaar van de Boerde
rij, de aanzet gegeven tot het
systematisch documenteren
van historische boerderijen
in Zuid-Holland. De aanlei
ding was dat er weliswaar al
informatiebestanden bestaan
over boerderijen, maar die
waren onvolledig, versnip
perd of verouderd.
Vooral historische vereni
gingen bezitten doorgaans
een veelheid aan publicaties,
handgeschreven materiaal
en fotocollecties over boerde
rijen, signaleerde de BSZH,
maar die zijn alleen bestemd
voor de eigen achterban.
Derden, zoals particulieren,
de provincie of gemeenten,
kunnen deze archieven niet
inzien, laat staan dat de gege
vens kunnen worden uitge
wisseld. Het jaar 2003 verhe
vigde het verlangen naar een
felijkvormige, provinciedek-
ende, gedigitaliseerde beeld
bank van alle Zuid-Hollandse
boerderijen. Zo'n overzicht
was er domweg niet.
Verschillende streken in
Zuid-Holland, zoals Voorne-
Putten, de Alblasserwaard,
de Vijfbeerenlanden en de
Hoeksche Waard, waren al
aan de slag gegaan. Eind
2004 richtte de boerderijs
tichting zijn blik op een vol
gende regio, Goeree-Over
flakkee. Op Goeree-Over
flakkee was hetzelfde aan de
hand als elders in Zuid-Hol
land: het boerderijbezit was
er in kaart gebracht, maar
fragmentariscli. Niet eiland-
dekkend, en al helemaal niet
volgens gestandaardiseerde
richtlijnen.
De voorbeelden bewijzen het.
De gemeente Dirksland heeft
in 2003 alleen de eigen boer
derijen geregistreerd, in de
publicatie Om de boerderijen
in de gemeente Dirksland. Maar
Dirksland komt ook weer voor
in een andere uitgave, ook uit
2003, die als titel heeft Langs
oude boerderijen in de gemeen
ten Dirksland, Middelharnis en
Oostflakkee. Jaren eerder al,
in 1996, verscheen het boek
Den Bommel tussen Haringvliet
en Krammer, geschreven door
Rien Bakelaar. Het behan
delt alleen de boerderijen en
arbeidershuisjes in het bui
tengebied van Den Bommel.
Aan de andere zijde van het
eiland is ook een boekje uit
gegeven waarin boerderijen
enigszins figureren. Land
leven op de Kop heet het, en
het is samengesteld door
Pau Heerschap en Wilbur
Hollaan En dan is nog dat
kloeke naslagwerk Veldnamen
en boerderijen, dat de Sociëteit
Rethorica in oktober 2003
heeft gepubliceerd. Dit impo
nerende, gebonden boek is
352 pagina's dik en bevat een
inventarisatie van 1700 veld-,
streek-, polder- en boerderij
namen op Goeree-Overflak
kee.
Deze lijsten kwamen tot stand
na veertien jaar onderzoek,
door 'veldwerkers' die met
blocnote en polderkaart op
pad waren gegaan. Er staan
zo'n vijfhonderd foto's in, en
in een aparte cassette bevin
den zich kadastrale deelkaar-
ten van het eiland, die in
hun geheel bijna zes bij twee
meter beslaan. De uitgave
was een doorslaand succes
en snel uitverkocht. Dit voor
jaar komt er een herdruk, die
weer bij de plaatselijke boek
handels te koop zal zijn.
Los van de lijsten met namen
biedt het boek diepgaande
artikelen van tien auteurs.
Eén ervan is geschreven door
drs. Gerbrand Hoek. Zijn
hoofdstuk beschrijft de his
torische boerderijen op Goe
ree-Overflakkee, althans hun
agrarische bouwstijl. Rethori
ca, met andere woorden, had
al een inventarisatie gedaan,
zij het dat Hoek ophield hij
1880. De boerderijen die
daarna zijn gebouwcl, liet hij
buiten beschouwing, vanwe
ge "vervaging van Het streek
eigene", zoals hij toelichtte.
Het was om dit naslagwerk
dat de boerderijstichting
Rethorica benaderde. De ver
eniging had immers al veel
kennis in huis over boerde
rijen op Goeree-Overflakkee;
misschien was zij bereid het
onderzoek op zich te nemen?
Dit is volgens Rethorica zeer waarschijnlijk de oudste boerderij op het eiland,
uit 1634, aan de Vroonweg 12 te Middelharnis. Het huis is er nog, op een
enkele verandering na. De originele schuur is in de vorige eeuw verbrand,
maar door een brandwerende deur is het woonhuis gespaard gebleven.
Foto: Hans Bruggeman
De boerderijstichting stelde
wel eisen. Om een professio
nele, meervoudig bruikbare
database te krijgen, wilde zij
niet alleen inzicht in de aan
tallen boerderijen, ook in hun
bouwkundige toestand, in
hun karakteristieke waarde
voor de streek, in hun monu
mentale waarde én in hun
gebruik: heeft de boerderij
een agrarische bestemming,
is het een woonboerderij of
dient de hoeve als bedrijfslo
catie?
Bovenal stelde zij als voor
waarde dat de inventarisa
tie zich moest uitstrekken tot
1950.
Rethorica wilde graag mee
werken. Rethorica, opgericht
in 1515 te Sommelsdijk, is
niet meer zozeer een vereni
ging die de leden oefent in
welsprekendheid, de reto
rica. Tegenwoordig legt dit
voormalige rederijkers- en
schuttersgilde zich hoofdza
kelijk toe op het instandhou
den van cultuurhistorische
objecten. Of, om het volledig
te schetsen: haar doel is het
"doen, laten doen en bevor
deren van heemkundige,
geschiedkundige en cultuur
historische onderzoeken
en publicaties over Goeree-
Overflakkee", aldus de statu
ten. De boerderij-inventari
satie paste hier uitstekend in.
Nog in hetzelfde jaar 2004
hield de boerderijstichting
een voorlichtingsbijeenkomst
in het oude gemeentehuis van
SommelsdiJK. Medewerkster
Lyanne de Laat legde uit wat
de bedoeling van de in ventari-
satie was. Vervolgens werden
aanwezigen aangemoedigd
om zich te melden als vrijwil
liger voor de werkgroep die
Rethorica ging vormen.
En zo kwam Hans Brug
geman in beeld. Tevoren
had hij "nog nooit iets" met
Rethorica gehad, maar nu
werd hij lid. Hij was vroeg
tijdig gepensioneerd, hij had
tijd over. Maar meer nog
interesseerde het boerde-
rijenonderzoek hem. Brug-
feman is landmeter geweest
ij Arcadis, de vroegere Hei
demij. Zuidwest-Nederland
was zijn werkgebied, dus
ook Goeree-Overflakkee. Hij
kent het eiland geheel en al.
Hij is er in 1943 in Middel
harnis geboren (maar woont
sinds 1974 in het aanpalende
Sommelsdijk), en bovendien:
beroepshalve heeft hij zo'n
beetje iedere vierkante meter
er ooit wel besnuffeld.
Bruggeman sloot zich met
frisse zin aan bij de werk
groep, niet wetende dat hij
als een soort systeembeheer
der al vrij snel de spil ervan
zou worden. Voorzitter van
de werkgroep werd de gedre
ven Hans Kastelein, die ook
voorzitter van Rethorica was.
Bruggeman: "Hij trok de kar
Kastelein is helaas overleden,
maar zonder hem was dit
onderzoek niet van de grond
gekomen."
Al tijdens een eerste bespre
king concludeerde de werk
groep dat de inventarisatie
aantrekkelijker zou worden
als zij zou worden verruimd.
De werkgroep wilde van
de boerderijen niet slechts
naam, gebruik, stijl en bouw
geschiedenis achterhalen,
maar ook alles noteren wat
zich er omheen bevindt: de
bijgebouwen, de tuin, het erf,
de aanplant.
De werkgroep oordeelde ver
der dat het noodzakelijk was
dat de boerderijen van na
1950 in het onderzoek wer
den betrokken. Bruggeman:
De Duitsers lieten boerde
rijen enerzijds aflareken om
vanaf het fort Prins Frede-
rik bij Ooltgensplaat een
vrij schootsveld te krijgen.
Anderzijds wilden zij voor
komen dat de oprukkende
geallieerden zich in en achter
de gebouwen zouden neste
len. De afbraak geschiedde in
opdracht van de Wehrmacht
en was op 15 januari 1943
voltooid. Later werd de sloop
door een andere Duitse bevel
hebber onnodig genoemd;
nogal tragisch allemaal."
Voor de betrokken boeren
werden vervangende nood-
boerderijen gebouwd. Ze
verrezen langs de Galathese-
weg en de Oudelandsedijk.
Langs de Plaatse Langeweg
kwamen er noodschuren. De
inventarisatie van Rethorica
heeft veertien exemplaren
opgeleverd. Bruggeman:
"Noodboerderijen en -schu
ren kwamen voor zover wij
hebben kunnen nagaan,
alleen op Flakkee voor. Het is
niet zo dat boeren van elders
die boerderijen kregen toe
gewezen."
De boerderijstichting had
allerminst moeite met de
wensen van de werkgroep,
integendeel. Zij redeneerde
vermoedelijk dat de grondi
ge inventarisatie die Rethori
ca voor ogen had, hoe dan ook
genoeg gegevens zou gaan
opleveren voor de provinci
ale beeldbank. En de rest was
alleen maar meegenomen.
Twaalf leden telde de werk
groep, die weer was onder
verdeeld in vijf groepjes.
Allemaal waren het mensen
die nauwgezet een deel van
Goeree-Overflakkee voor
hun rekening namen. In
hun vrije tijd struinden zij
het eiland af, op zoek naar
foto's en feiten. Al dit mate
riaal leverden zij in bij Brug
geman, die de oogst op zijn
pc invoerde en ordende voor
verwerking, De invoer in
de databank gebeurde door
Dit is een voorbeeld van een droogschuur, aan de Molenweg 27
te Sommelsdijk. Droogschuren werden gebruikt voor de zaadwinning,
voor het drogen van uienbollen. Er zijn er nog drie van op het eiland.
Foto: Ham Bruggeman
Deze boerderij langs de Nieuwe Stadse Zeedijk bij Stad aan het Haringvliet meldt zelf hoe oud hij is: op het dak van
de schuur staat het bouwjaar 1146. Het is een vrij gave 18e-eeuwse boerderij, die op de monumentenlijst staat.
In de Franse tijd werd in de schuur gesmokkelde waar opgeslagen en verhandeld. Foto: Gert van Engelen
"Voor Goeree-Overflakkee
inventariseren tót 1950 is
niet toereikend genoeg. Na
dat jaar hebben zich op het
eiland ingrijpende gebeurte
nissen afgespeeld. De waters
noodramp van 1953. De ruil
verkaveling tussen de jaren
1976 en 2001. De komst van
boeren uit de Randstad. Dit
heeft grote invloed gehad op
het boerderijbezit. Dat wilden
wij niet veronachtzamen. Om
een mooi, compleet beeld
te krijgen, een zo volledig
mogelijke database, moest je
die Doerderijen mee-inventa-
riseren, vonden wij."
Nog zo'n wens die de werk-
froep koesterde, betrof de
orpsboerderijtjes, de droog
schuren en de noodschuren.
Bruggeman: "Het veldna-
meiTDoek beperkt zich tot de
boerderijen die in de polder
staan. De dorpsboerderijen
zijn buitengesloten. Wij wil
den die graag meenemen.
Veel ervan zijn weliswaar niet
meer als boerderij in gebruik,
maar daarom zijn ze nog wel
interessant voor de agrarische
geschiedenis van Flakkee."
Het eiland kent verder nog
twee typen gebouwen die met
het agrarische leven verbon
den zijn: de droogschuren en
de noodboerderijen. Droog
schuren worden gebruikt
voor de zaadwinning, om bij
voorbeeld uienbollen te dro
gen. "Voorzover wij weten,
zijn er nog drie van," zegt
Bruggeman. De noodboer
derijen vergen enige uitleg.
"De noodboerderijen, en ook
noodschuren, zijn ontstaan
in de Tweede Wereldoorlog.
Dorp, Stad Land, de pro
vinciale welstandscommissie
voor Zuid-Holland en Zee
land, die is gevestigd in Rot
terdam.
Aanvankelijk dacht de
werkgroep zo'n driehon
derd boerderijen te moeten
bestrijken. Bruggeman: "Wij
maakten een eerste schatting
aan de hand van het boek
over veldnamen, en kwamen
zo grofweg op driehonderd."
Maar omdat de werkgroep
volledig wilde én mocht zijn,
steeg het aantal met honder
den. Uiteindelijk verzamelde
de werkgroep documenta
tie over liefst 743 nog steeds
aanwezige objecten, een bijna
onvoorstelbaar hoog aantal.
In de beeldbank staan deze
objecten gerangschikt in ver
schillende handzame catego
rieën, ongeveer een indeling
naar status of waarde.
Zo valt er uit af te leiden of de
boerderijen behoren tot een
beschermd dorps- of stadsge
zicht, of het provinciale, rijks-
of gemeentelijke monumen
ten zijn, of het nieuwbouw
van na 1980 betreft, en of ze
cultuur-historisch van belang
zijn. Deze gradaties heeft de
werkgroep deels zelf aange
bracht, de boerderijstichting
had een bescheidener inde
ling.
Van alle boerderijen zijn
meerdere foto's gemaakt.
Ook zijn foto's opgenomen
die werden afgestaan door
de eigenaren. Bruggeman:
"Tot nog toe hebben we 3282
foto's. Dat het er zoveel zijn.
Aan de Galatheseweg tussen Achthuizen en Ooltgensplaat liggen
verschillende noodschuren. Deze werden in de Tweede Wereldoorlog
toegewezen aan Flakkeese boeren die hun eigen schuur door de Duitsers
afgebroken zagen. folo. Gen van Engelen
Hans Bruggeman met achter hem hoeve Kleiburg uü 1666, gelegen op de iioek van de Proostweg en Poppendam-
seweg, vlakbij Sommelsdijk. Rethorica meldt over deze boerderij: "In de tweede helft van 17e eeuw nam de behoefte
aan tasruimte toe. Samenhangend hiermee werden de huizen breder en hoger, en ontwikkelden zij zich op Flakkee tot
boerderijen met een imposante gevelKleiburg heeft een hoge trapgevel. Foto: Gert van Engelen
komt doordat we dikwijls niet
alleen de boerderij zelf heb
ben gefotografeerd, maar
ook onderdelen ervan, de
levensboom boven de deur
bijvoorbeeld, en de bijge
bouwen. Van verschillende
boeren kregen we extra's
foto's, meestal gemaakt voor
of na de watersnoodramp.
Ook mochten we soms foto's
maken van officiële stukken,
zoals perkamenten opper-
vlaktekaarten. Alles wat bij
kan dragen aan ons archief^
voegen we dankbaar toe."
Vorig jaar was de inventa
risatie afgerond. Althans
de inventarisatie waar de
boerderijstichting om had
gevraagd. Een tijdje heeft alle
werk daarna stilgelegen, als
gevolg van het overlijden van
Hans Kastelein. "Er brak een
rustige periode aan." Inmid
dels IS die voorbij en komen
de werkgroepleden voort
durend met nieuwe, actuele
gegevens. "Wij staan open
voor toevoegingen", zegt
Bruggeman. "Wij nemen
alles aan. Eigenlijk is dit nooit
afgerond."
Eenmaal per jaar krijgt de
boerderijstichting een update.
Maar deze toont voorname
lijk details, geen foto's van
gesloopte of ingestorte boer
derijen. Hoewel er in heel
Europa dagelijks boerenbe
drijven verdwijnen, en agra
riërs het soms om financiële
redenen opgeven, zegt Brug
geman dat er in dit opzicht op
Goeree-Overflakkee opval
lend weinig beweging is. "Er
vertrekt wel eens een boer,
maar dan blijft de boerderij
als gebouw bestaan."
De vraag dringt zich op of de
beeldbank openbaar wordt.
De inventarisatie van Retho
rica is immers niet op het
internet gezet en wat is het
nut van een database die
niet publiekelijk is in te zien?
Bruggeman knikt. De vraag is
hem vaker gesteld, zegt hij.
"De beeldbank zal niet in z'n
geheel direct voor iedereen
toegankelijk worden. De
reden is dat daarin privacy
gevoelig materiaal is opge
slagen: namen van personen,
fotomateriaal waarop per
sonen voorkomen, enz. We
hebben bij het inventariseren
steeds aangegeven zorgvul
dig met de gegevens te zullen
omgaan, en daar houden we
ons aan. We gaan niet klak
keloos om met de privacy; we
gaan er niet overal mee heen
lopen."
Maar Rethorica beseft ook
dat zij "velen ten dienste kan
zijn" met de schat aan infor
matie die zij heeft vergaard.
Instellingen, gemeenten en
personen die de vereniging
vragen of zij "voor bepaalde
doeleinden de beeldbank
mogen inzien, zullen niet bij
voorbaat de deur worden
gewezen. "Wij zullen hun
verzoek per situatie beoor
delen." Bovendien verschijnt
er de dvd, met daarop gese
lecteerd (historisch) materi
aal. Die dvd zal, vermoedt
Bruggeman, vanzelf al "een
antwoord geven op veel vra
gen".
De dvd wordt door Rethorica
zelf ontwikkeld. Er worden
nog sponsors gezocht om de
productiekosten, en daarmee
de verkoopprijs, laag te kun
nen houden. Wij willen dat
het voor iedereen haalbaar
is om de dvd aan te schaf
fen." Eén exemplaar wordt
overhandigd aan het Streek
archief, zodat de beeldbank
daar voor iedere belangstel
lende eenvoudig is te raad
plegen.
De informatie in de beeldbank
zal in ieder geval niet in boek
vorm gegoten worden. Dat
zou te bewerkelijk worden,
voorziet Bruggeman. "Foto's
die je in een boek publiceert,
moeten een hoogwaardige
kwaliteit hebben. Veel foto's
die wij hebben gekregen.
hebben een te lage resolutie
om af te drukken. Daardoor
zijn ze ongeschikt voor een
boek. We zouden dan veel
werk opnieuw moeten doen
of foto's moeten schiften."
De inventarisatie heeft al
wel tot een nevenproject
geleid: oral history. Met deze
term wordt het mondeling
overbrengen van verhalen
bedoeld. In de praktijk zijn
het de geschiedenissen van
gewone mensen over het
leven van alledag. De offici
ële geschiedschrijving gaf tot
voor kort nooit hun Tevens
weer; dat verdween in het
afvoerputje van de tijd. Maar
overal in Nederland worden
de laatste jaren met recor
ders de belevenissen van
deze naamlozen vastgelegd,
van schijnbaar onbeduiden
de mensen, om zo het echte,
dagelijkse leven te vangen.
Op Goeree-Overflakkee is
oral history nu ontdekt door
Rethorica. Leden van dezelf
de werkgroep die de inventa
risatie hebben verricht, gaan
op pad om mensen te inter
viewen die een interessant
verhaal hebben, om te begin
nen boederijbewoners. Brug
geman: "Wij zetten de recor
der aan en we luisteren. Naar
verhalen die anders voor
goed verloren gaan. Hel is
veel werk, omdat het gesprek
moeten worden gemonteerd
tot een lopend verhaal, zon
der stiltes, 'eh's' en gekuch.
Er is al materiaal verzameld
en op cd gezet. We komen
graag langs, zolang het maar
een bijzonder verliaal is én
streekgebonden
Voor noodboerderijen geldt hetzelfde als voorde noodschuren. Boeren bij Ooltgensplaat moesten hun eigen boerderij
in de oorlog opgeven, omdat zij in het schootsveld van de bezetter lagen. Vooral langs de Galatheseweg verrezen
noodboerderijen, zoals dit exemplaar. Foto: Gert van Engelen
