EIIAIIDEII-niEUWS
(slot)
Op 1 september verklaarden Engeland en Frankrijk aan Duitsland de
oorlog, een oorlog die uitgroeide naar een wereldoorlog. Na enige tijd was
elk werelddeel bij die oorlog betrokken. Aanvankelijk ging het Duitsland
voor de wind, maar in 1942 keerden de kansen. Hitler had zich, net als
Napoleon, op Rusland verkeken en ook in Noord-Afrika ging het hem
niet goed. Geallieerde troepen landden in Italië en het duurde niet lang of
het rijk van Mussolini stortte ineen. En in het westen dreigde een invasie.
Het Derde Rijk werd van alle kanten bedreigd.
Conferenties
De legers waaieren uit
Geheime wapens
Nederland in 1944
De slag om Arnhem
Het Ardennenoffensief
Het einde komt in zicht
De bevrijding
Nu Japan nog
vH
PAGINA H
3g^f
VRUDAG 27 MEI 2005
De oorlogsjaren
De Amerikanen waren na de ondergang van
hun vloot te Pearl Harbour met nieuwe sche
pen gekomen, waarbij vliegdekmoedersche-
pen de hoofdmoot vormden. Daarnaast
waren er de snelvarende landingsschepen,
die later ook in Europa gebruikt werden. Ze
wisten daarmee het ene eiland na het andere
te veroveren. Overal moesten verbitterde
gevechten worden geleverd. Ook waren de
verliezen groot. In sadisme deden de Japan
ners in de veroverde gebieden voor de Duit
sers niet onder.
Vanaf 1943 hielden de geallieerden een
belangrijke conferenties. Het begon in Casa
blanca, waar Roosevelt en Churchill elkaar
ontmoetten. Later in Teheran was ook Stalin
van de partij. Hier werden beslissingen
genomen die betrekking handden op de
bestrijding van duikboten, de komende inva
sie en de steun aan Rusland. In februari 1945
kwamen de grote drie in Jalta voor het laatst
bijeen. Hier werden afspraken gemaakt over
de bezetting van het na de oorlog veroverde
Duitsland. Twee maanden later stierf Roos
evelt plotseling. Trumann nam zijn plaats in.
D-day (Decision-day)
De Duitse weermacht was op alle fronten op
de terugtocht. De Duitse steden beefden dag
en nacht onder het vuur van honderden
Amerikaanse en Britse bommenwerpers. En
toen ineens kwam de langverwachte invasie.
Op 6 juni 1944 begon de grootste militaire
operatie uit de geschiedenis: D-day, de inva
sie in Normandië onder leiding van generaal
Eisenhower. Het was een operatie die uitein
delijk de bevrijding van het Duitse juk zou
brengen. Een armada van meer dan 4000
schepen bracht 140.000 man in het holst van
de nacht het Kanaal over naar Normandië.
Daar hadden de Duitsers vanwege de steile
kust een invasie het minst verwacht. Maar
ook in Normandië was de Atlantikwall, die
bestond uit bunkers, kazematten en loopgra
ven.
Door de Duitse kustbatterijen en het slechte
weer hadden de Britse, Amerikaanse en
Canadese troepen het zwaar te verduren. De
eerste aanvalsgolven werden gedecimeerd.
De eerste slachtoffers vielen al op zee. De
verliezen op D-day zouden oplopen tot
3.500 doden.
's Morgens om half zeven gingen de eerste
troepen met stormboten aan wal, nadat 's
nachts om half twee al een Amerikaanse
luchtlandingsdivisie achter de kust was afge
worpen. Op vijf plaatsen aan de Normandi-
sche kust gingen troepen aan wal. Op de
avond van de eerste dag waren er al wat
bruggenhoofden, maar verder dan 10 kilo
meter was men nog nergens gekomen. Door
de enorme Duitse tegenstand konden lang
niet alle gestelde doelen worden bereikt.
Alleen omdat de geallieerden heer en mees
ter in de lucht waren - de Duitse luchtmacht
was al praktisch uitgeschakeld - hield men
stand.
Ook de volgende dagen veriiep de invasie
niet van een leien dakje. Een zware storm
had de aangelegde noodhavens, die uit aan
gevoerde zinkstukken waren gebouwd,
zwaar beschadigd. Onder de geallieerde
bevelhebbers heerste een pessimistische
stemming, die pas veranderde toen de Ame
rikanen na een zware strijd op 26 juni Cher
bourg en de Britten op 8 juli Caen wisten te
veroveren.
De verovering van Normandië had een
maand geduurd. De verwoestingen waren zo
groot, dat de bevrijde Normandische bevol
king nauwelijks blij kon zijn.
Meer dan een maand later dan was berekend,
braken de Amerikanen door naar Bretagne.
Dat was in enkele weken bevrijd. Ineens ver
liep de strijd veel vlotter. Er werden grote
aantallen krijgsgevangen gemaakt. De Ame
rikanen rukten op richting Parijs. De Franse
verzetsbeweging was in opstand gekomen.
Het hoofdbureau van politie en het stadhuis
werden bezet. Op 23 augustus werd Parijs
bevrijd. Generaal De GauUe, de leider van
de Vrije Fransen, marcheerde omstuwd door
duizenden feestvierende Fransen via de
Champs Elysées naar de Are de Triomphe.
De Engelsen en Canadezen hadden wat meer
tijd nodig gehad om tot een uitbraak te
komen. Maar toen het zover was, begonnen
ze aan een snelle opmars naar Noord-Frank
rijk en België. Op 15 augustus 1944 volgde
ook nog een Amerikaanse landing in Zuid-
Frankrijk. De bevrijding van Europa leek nu
nog een kwestie van tijd. Alleen Hitler
geloofde - met zijn dreigement van geheime
wapens - nog steeds in een Duitse eindover
winning.
Hitler had al jaren gedreigd een geheim
wapen in te zetten. Vanaf juni 1944 - een
week na D-day tot aan het eind van de oor
log - schoten de Duitsers vanaf de Kanaal-
kust en België en later vanuit Nederland dui
zenden VI- en V2-raketten naar Londen,
waar ze grote schade aanrichtten. Diverse
van deze van een springlading voorziene
onbemande vliegtuigjes vielen in de omge
ving van de lanceerplaatsen. Vaak waren
daarbij doden te betreuren.
Verzet tegen Hitler
Naarmate de oorlog voortduurde, nam het
verzet tegen het nazi-regime toe. Door een
zijdige berichtgeving en sluwe propaganda
waren de Duitsers alleen maar bekend
gemaakt met de goede kant van het nationaal
socialisme. Goebbels, de minister van pro
paganda, wist de kwade zijde meesterlijk te
verdoezelen. Maar langzamerhand rees bij
sommigen de twijfel. Een jeugdgroep, 'Die
weisse Rose', begon onder de studenten
vlugschriften te verspreiden waarin ze wees
op de misdaden van het nazi-bewind. De
oprichters van de groep, Hans en Marie
Scholl, kinderen van een burgemeester, wer
den door de Gestapo (Geheime Staatspolitie)
gearresteerd en ter dood veroordeeld. Met
een bijl werden hun hoofden afgehakt.
De best georganiseerde poging om Hitler ten
val te brengen, ondernam een groep hoge
officieren die tot de ontdekking gekomen
was dat Hitler met zijn machtshonger en
waanideeën bezig was het geluk van miljoe
nen mensen te vernietigen.
Op 20 juli 1944 pleegde kolonel graaf Von
Stauffenberg als leider van de verzetsgroep
tijdens een stafbespreking in het Duitse
hoofdkwartier een aanslag op Hitlers leven.
Hij zette een tas met explosieven vlakbij Hit
ler op de grond. Een geweldige ontploffing
volgde. Enkele officieren werden gedood of
zwaar gewond. Hitler zelf kwam er met een
paar schaaf- en brandwonden af. Von
Stauffenberg, die het hoofdkwartier tijdig
verlaten had, ging er ten onrechte vanuit dat
Hitler niet meer leefde. Met onbarmhartige
strengheid werd de opstand neergeslagen.
Iedereen die erbij betrokken was, werd
onmiddellijk gefusilleerd of voor het
beruchte Volksgerechtshof gedaagd. De
Churchill, Roosevelt en Stalin.
Vrouw op hongertochi.
hoofdverdachten werden ter dood veroor
deeld en aan vleeshaken opgehangen, en zij
die tot een gevangenisstraf veroordeeld
waren, gingen maanden van vreselijke mar
telingen tegemoet.
In Amsterdam werden mannen gedwongen
zich voor de arbeidsinzet in Duitsland te
melden. Op 5 september was het Dolle Dins
dag. Toen sloegen de NSB-ers voor de
oprukkende geallieerde troepen, die Antwer
pen bevrijd hadden, op de vlucht. Op die
datum werden de Nederlandse Binnenlandse
Strijdkrachten opgericht. Nog geen week
later trokken de Britten bij Valkenswaard
Nederland binnen. Op 18 september werd
Eindhoven bevrijd. Óp 1 oktober werden
alle mannen uit Putten naar een concentra
tiekamp afgevoerd. Weer twee dagen later
werd de Walcherse Zeedijk bij Westkapelle
door de Engelsen met zware bommen in
elkaar gegooid. Walcheren kwam blank te
staan. Generaal Montgomery wilde hiermee
bereiken dat het Duitse geschut, dat de
Schelde moest bewaken, onder water zou
lopen. De dijken braken, Walcheren liep
onder water, maar met de Duitse steUingen
gebeurde niets omdat ze hoog en droog ston
den. Een maand later landden de geallieer
den op Walcheren. Na een week was het
eiland bevrijd. In november werden in Rot
terdam, Amsterdam, Den Haag en in de
Noordoostpolder razzia's gehouden op
mannen van 17 tot 50 jaar.
De bevrijding van Nederland leek nog
slechts een kwestie van tijd te zijn. Van hoe
veel tijd? Generaal Montgomery wilde nog
vóór de winter een eind aan de oorlog in
Europa maken. Een razendsnelle actie van
35.000 man luchtlandingstroepen bij Am-
hem (Rijn), Nijmegen (Waal) en Grave
(Maas) zou op 17 september de beslissing
brengen. Een beslissing die iedereen op 5
september al had zien aankomen. Op deze
zogenaamde Dolle Dinsdag waren de Duitse
burgers en Nederlandse landvenaders naar
Duitsland gevlucht omdat de snel oprukken
de geallieerde troepen op het punt stonden
het zuiden van ons land te bevrijden. Op 11
september kwamen de Britse troepen bij
Valkenswaard ons land binnen.
Het was nu de bedoeling dat de luchtlan
dingstroepen de bruggen over de grote rivie
ren in één machtige operatie zouden verove
ren, zodat de oprukkende troepen vanuit het
zuiden Noord-Nederland zouden kunnen
binnenrukken.
Maar deze onderneming mislukte. In Arn
hem vond de enige grote nederlaag van de
geallieerden, na de invasie van Normandië
(juni 1944), plaats. Veel doelen werden
bereikt, maar de onverwachte aanwezigheid
van een Duitse pantserdivisie wist de ver
overing van de Rijnbrug bij Arnhem te voor
komen door de weg van Nijmegen naar Am-
hem af te sluiten. De eerste Britse luchtlan
dingsdivisie die met zweefvliegtuigjes ten
noorden van de Rijn was neergekomen,
heeft vier dagen lang onder een verplette
rend mortiervuur een heldhaftige strijd
gevoerd om de Rijnbrug in handen te hou
den. Maar gebrek aan voedsel en munitie
dwongen de overgebleven Britse soldaten
zich 's nachts achter de Rijn terag te trekken
om zich bij het zuidelijke leger te voegen.
Maar wel met achterlating van 6.600 doden,
gewonden en krijgsgevangenen. Arnhem
bleef achter als een verlaten stad. Pas op 14
april 1945 zouden de Engelsen er temgko-
men.
De hongerwinter
Met het einde van de oorlog in zicht brak
voor Noord-Nederland een verschrikkelijke
tijd aan. De haveninstallaties van Antwerpen
waren onbeschadigd in handen van de
oprukkende geallieerde troepen gevallen.
Dat was voor de Duitsers aanleiding om de
havens van Rotterdam en Amsterdam op te
blazen en onbmikbaar te maken voor elk
vervoer. Er was trouwens al geen enkel ver
voer meer, omdat de Nederlandse regering
in Londen tijdens de slag om Arnhem het
spoorwegpersoneel had opgeroepen in sta
king te gaan om zo het vervoer van Duitse
troepen naar het front onmogelijk te maken.
De mislukking van de Slag om Arnhem had
voor Noord-Nederland rampzalige gevol
gen. De distributie van voedsel, kleding en
brandstof was praktisch gestaakt. Het rant
soen dat via bonnen verstrekt werd, was
gedaald tot nog geen kwart van wat een vol
wassen mens nodig heeft. Met de distributie
bonnen die men had, kon men begin 1945 bij
centrale keukens in de grote steden nog een
warme maaltijd van slechte kwaliteit opha
len. Voor een halve liter stamppot, soep of
pap stonden vele honderden mensen uren
lang in de rij. Bepaalde instanties probeer
den kinderen iets extra's te geven, al was het
maar één warme maaltijd per maand. Op de
zwarte markt stegen de prijzen tot ongeken
de hoogte. Omdat mannen het gevaar liepen
bij razzia's te worden opgepakt, trokken
vrouwen met fietsen zonder banden of
lopend achter een gammel wagentje er in de
snijdende vrieskou opuit om in de oostelijke
provincies nog wat aardappelen, graan, sui
kerbieten of tulpenbollen te bemachtigen.
Deze hongertochten moesten in de barre kou
worden afgelegd, want de winter was lang
en streng. Een geschenk vanuit Zweden -
een brood en een pakje margarine - bracht
nog enige verademing.
Brandstof was er allang niet meer. Gas en
elektriciteit waren afgesloten. De aanvoer
van steenkolen uit Zuid-Limburg was niet
meer mogelijk. Er kwam nog wat uit Duits
land, maar dat was voor de Duitsers en voor
de centrale keukens. Mensen gingen op zoek
naar hout. Bomen werden gekapt, bielzen
van treinbanen werden gesloopt. Waar een
huis leeg stond omdat de bewoners naar con
centratiekampen waren afgevoerd of omdat
een wijk om militaire redenen ontruimd was,
braken mensen de balken weg om het beetje
voedsel dat men nog had weten te bemachti
gen, te kunnen bereiden. De vermagerde
mensen in de stad gingen vroeg naar bed om
nog wat warmte te hebben. Meer dan 15.000
mensen stierven aan hongeroedeem. De
doden konden niet begraven worden, er
waren geen kisten en de grond was bevroren.
Met de nood steeg de terreur. Op 7 maart
1945 werd Rauter, de chef van de Duitse
politie, bij een aanslag ernstig gewond. Als
wraakoefening werden 117 Nederlanders ter
plaatse vermoord en elders nog enkele hon
derden. Mannen werden bij tienduizenden
opgepakt om aan de Duitse verdedigingsin
stallaties te werken. Omdat verzetsstrijders
twee Duitse officieren hadden doodgescho
ten, werden in Putten tachtig huizen in brand
gestoken. Alle mannen werden er samenge-
dreven in de Hervormde kerk, vervolgens
naar kamp Amersfoort en later naar het con
centratiekamp Neuengamme afgevoerd;
slechts 44 van de 589 mannen overleefden
de oorlog.
Na ieder geval van sabotage werden tiental
len mensen zo maar in het openbaar gefusil
leerd. Uit louter vemielzucht werd de Wie-
ringermeerpolder onder water gezet. Op 29
april begonnen Britse en Amerikaanse bom
menwerpers boven de steden in het westen
voedsel uit te werpen.
December 1944 waren de geallieerden in
Noord Frankrijk en België vastgelopen. Om
het geallieerde front te doorbreken, brachten
de Duitsers in de Ardennen een leger van een
kwart miljoen soldaten en 2000 tanks bijeen.
Op 16 december 1944 begonnen de Duitsers
hun wanhoopsoffensief. Ze wilden naar Ant
werpen om de geallieerden de belangrijkste
aanvoerhaven te ontnemen. Ze kozen deze
datum uit omdat het slecht weer was. De
winter had zijn intrede gedaan en het was
bitter koud. Er lag volop sneeuw en het was
mistig. De geallieerde vliegtuigen, die sterk
in de meerderheid waren, konden vanwege
het slechte weer geen hulp bieden.
Door deze onverwachte aanval werd het
Amerikaanse leger in tweeën gesplitst, wer
den de Amerikaanse bataljons bij Bastogne
ingesloten en bereikten de Duitse troepen in
korte tijd het honderd kilometer verder gele
gen Dinant aan de Maas.
Maar op 25 december keerden de kansen
doordat generaal Patton met zijn tankdivisie
te hulp schoot. Geallieerde vliegtuigen kon
den weer opstijgen en de Duitsers werden
teruggeslagen. Het was de laatste stuiptrek
king van de Duitsers geweest, waarbij ook
de overgeschoten rest van de Duitse Luft
waffe de genadeslag had gekregen. Maar dit
offensief was wel ten koste gegaan van
77.000 Amerikaanse doden, gewonden en
vermisten en van nog meer Duitse verliezen.
Na het Ardennenoffensief werd de aanval op
Duitsland ingezet. Aken was de eerste stad
die door de Amerikanen na vier dagen harde
strijd veroverd werd. De steden in het Ruhr-
gebied waren door de geallieerde bombarde
menten, die vooral 's nachts met honderden
vliegtuigen overkwamen, in een puinhoop
veranderd.
In febmari 1945 trokken de geaiïieerden bij
Remagen de grote Rijnbrug over, die door
een toeval onbeschadigd in handen van de
Amerikanen was gevallen. In maart 1945
begon de wedloop om Berlijn tussen de Brit
ten en Amerikanen vanuit het Westen en de
Russen vanuit het Oosten. De ene na de
andere stad werd veroverd, concentratie
kampen werden bevrijd. Duizenden mensen
trokken voor de naar het westen oprekkende
Russen uit. Het waren niet alleen de uit de
concentratiekampen bevrijde gevangenen,
maar ook Duitsers die zich liever aan de
westelijke geallieerden overgaven dan aan
de Russen.
De Russen bereikten Berlijn het eerst, op 2
mei. Zij hesen de rode vlag op de puinhopen
van het Rijksdaggebouw. Op 20 april 1945
was Hitler uit z'n betonnen bunker die zich
onder de Rijkskanselarij bevond te voor
schijn gekomen. Hij wilde de verwoesting
van zijn kanselarij en zijn hoofdstad nog één
keer in ogenschouw te nemen. Tien dagen
daarna pleegden hij en Eva Braun, de vrouw
met wie hij veertig uur tevoren nog
getrouwd was, zelfmoord. Dat deed ook
Goebbels, de minister van propaganda, met
zijn gezin. Twee dagen later capituleerde
Berlijn. Bij de kanselarij vonden de Russen
Voedseldroppings.
de verkoolde lichamen van Hitler en zijn
vrouw.
Zuid-Nederland was vrij. Koningin Wilhel-
mina was op 13 maart weer op Nederlandse
bodem temggekeerd. Ze had onmiddellijk
contact gemaakt met verzetsstrijders en
nabestaanden van gevallenen. Montgomery
was ondertussen in de richting van de Elbe
en de Oostzee opgerukt. Het Canadese leger
was naar Oost- en Noord-Nederland afgesla
gen. Even werden ze nog opgehouden door
dat de bruggen over het Twentekanaal opge
blazen waren. Zo hier en daar boden de Duit
sers nog felle tegenstand, maar de opmars
was niet meer te stuiten. De ene plaats na de
andere werd ingenomen. Voor hun aftocht
hadden de Duitsers soms nog even vernie
lingen aangericht door een molen in de
brand te steken of een kerktoren op te bla
zen. En vlak voor de bevrijding werden in
meerdere plaatsen nog mensen gefusilleerd.
Vaak trokken ze in wanorde terug, bestookt
door Britse jachtvliegtuigen.
"Ze zijn d'r", riepen de mensen in de bevrij
de plaatsen. Ze dromden rond de binnenrij
dende tanks en weldra wapperden vanuit
vele huizen de Nederlandse driekleur. Op 14
april werd de zwaar beschadigde stad Am-
hem bevrijd. De stad lag er eenzaam, verla
ten, spookachtig bij, net als zeven maanden
eerder toen de laatste luchtlandingstroepen
verdwenen waren. Overal stonden aan
weerszijden van de weg - in de richting van
Ede - ruwe houten kmisen, meestal zonder
naam, maar met een rode baret, een helm of
een gasmasker. Op vele plaatsen lagen nog
de uitgebrande jeeps en de resten van neer
gestorte zweefvliegtuigen. De Binnenlandse
Strijdkrachten (BS) had een groot aandeel in
de bevrijding van Friesland. Leeuwarden
viel zonder slag of stoot in handen van de
geallieerden. Schotse doedelzak.spelers, die
deel uitmaakten van het Canadese leger,
marcheerden de stad binnen. Op 10 april
rukten de troepen Westerbork binnen. De
overgebleven gevangenen stormden op de
verraste Canadezen af. Groningen viel na
felle straatgevechten; veel historische
gebouwen gingen verloren. Omdat de IJssel-
bmggen opgeblazen waren, kostte het wat
meer tijd om de Veluwe in handen te krijgen.
Op 18 april werd het zwaar getroffen Putten
bevrijd. Vanaf de toren van de grote kerk,
van waaruit de mannen waren weggevoerd,
wapperde het rood-wit-blauw.
Maar in het westen leed men honger. De
voedselvoorraden waren op. De gaarkeu
kens moesten bij gebrek aan brandstof en
voedsel sluiten. De hongersnood had bij
sommigen de hongerdood tot gevolg.
Nog vóór de capitulatie van de Duitse strijd
krachten in West-Europa, was overeen
gekomen dat de verhongerde provincies
vanaf 29 april door de lucht en later over de
weg van voedsel zouden worden voorzien.
Seys Inquart - die dit niet meer kon tegen
houden - noemde het een Amerikaanse pro
pagandastunt. Zware viermotorige bommen
werpers wierpen op tien afgebakende terrei
nen zakken en dozen met noodrantsoenen
uit. Uitgehongerde mensen stormden op dat
'voedsel uit de hemel" af. De juichende
menigte zwaaide met hoeden, lakens en
vlaggen naar de piloten van de laag over
vliegende toestellen. Men was door het dol
le heen. Vanaf 2 mei brachten Britse en
Canadese troepen met 360 trucks over de
weg duizend ton voedsel per dag naar het
hongerende westen.
Op 4 mei werd in het hoofdkwartier van
Montgomery op de Lüneburgerheide de
onvoorwaardelijke overgave van de Duitsers
in Noord-West Duitsland, Denemarken en
Nederland getekend. Een dag later - op 5
mei - vond in hotel 'De Wereld' te Wage-
ningen de officiële capitulatie van de Duit
sers in Nederland plaats. Prins Bemhard was
daar als opperbevelhebber van de BS bij
aanwezig. Nederland was vrijIedereen ging
met een asgrauw, ingevallen gezicht de
straat op, maar uit ieders ogen straalde de
vreugde, de vreugde van de herwonnen vrij
heid. Het was ineens een echte koninginne
dagstemming.
NSB-ers werden door de mannen van de BS
gearresteerd. Moffenmeiden werden kaalge-
knipt. Maar ook al had op 5 mei het Duitse
leger in Nederland gecapituleerd, de wapens
zwegen nog niet. Op 7 mei vielen er onder de
feestvierders op de Dam in Amsterdam nog
19 doden en 117 gewonden ten gevolge van
een wilde Duitse schietpartij vanuit de socië
teit. Eindelijk, op 8 mei, trokken de Canade
zen de hoofdstad binnen. Heel Nederland
was toen echt vrij.
Na de capitulatie hield koningin Wilhelmina
voor Radio Oranje een ontroerende toe
spraak. Ze wees erop dat er een eind was
gekomen aan de verschrikking van de hon
gersnood, een einde ook aan vuurpelotons,
gevangenissen en martelkampen.
Toch waren er velen die deze blijde dag niet
meer mochten beleven! Dat waren de vele
duizenden uit Amerika. Canada, Engeland
en Nederland die voor onze vrijheid het offer
van hun leven hadden gebracht.
Op 7 mei vond in Eisenhowers hoofdkwar
tier te Reims de onvoorwaardelijke capitula
tie plaats van alle Duitse troepen. Daarmee
had het Derde Rijk van Hitler, dat een dui
zendjarig rijk had moeten zijn, opgehouden
te bestaan.
In Europa was de strijd voorbij. Op dat
moment stonden de geallieerden in het Verre
Oosten nog 1.200 kilometer van Japan van
daan. Daar duurde de oorlog nog voort. Pas
op 14 augustus kwam er een eind aan. Dat
was nadat op 6 augustus de eerste atoombom
op Hirosjima, en twee dagen later op Nagas
aki viel. Dat was voor Japan te veel. Na de
capitulatie veranderden de wrede bewakers
van de concentratiekampen in Birma, Japan,
de Filippijnen en Nederlands-Indië of waar
dan ook, ineens in neerbuigende mannetjes.
Drie weken later werd aan boord van de Mis
souri in de Baai van Tokio de overgave gete
kend. Voor Indonesië betekende dat het ein
de van drieëneenhalf jaar ellende en het
begin van nieuwe moeilijkheden.
De bevrijding.
