i
De dorpen van Flakkee 1
I
Nieuwe leesboeken
Kerkorgel Ned. Herv. Kerk Oude Tonge
ondergaat haar
eerste grote onderhoudsbeurt
j
(6, slot)
door Hans Ottink, Gorinchem
Stad aan 't Haringvliet (1528) en Den
Bommel (1530) zijn nakomertjes van
het in hoofdzaak 15^ eeuwse dorpsty
pe. De Stad is nog vrij volledig van
opzet, al is de Kerkring slechts in
kiem aanvt^ezig. De hoofdrichting van
de Voorstraat vertoont een aanzienlij
ke buiging, wat aan dit dorpje iets
vriendelijks geeft.
R.G. den Uyl
VAN DER BOOM
ELKEDAGBOEK
VROEGINDEWEIJ
In het 500 jaar oude kerkgebouw van de Ned. Herv.
gemeente te Oude Tonge is de laatste tijd flink wat
onderhouds- en restauratiewerk verzet. Onder andere
werden het dak en de muren onderhanden genomen.
Het dak is open geweest, het werd behandeld tegen
boktor en houtworm en waar nodig werden nieuwe
delen aangebracht. Nadat slechte plekken waren afge-
bikt zijn de muren weer mooi egaal gemaakt, de
kroonluchters werden opnieuw gepolijst, de consisto
rie werd opgeschilderd en zo heeft deze relatief kleine
kerkelijke gemeente zich ingespannen om de conditie
van haar monumentale kerkgebouw op peil te houden
en voor verval te behoeden. Om een en ander te kun
nen bekostigen heeft de Hervormde gemeente diverse
acties gehouden, waaronder twee jaarmarkten. Aan
de buitenzijde van de kerk wordt momenteel nog aan
de dakgoten gewerkt en naar verwachting zal over
niet al te lange tijd ook de toren - die eigendom is van
de gemeente Oostflakkee - weer van haar spits wor
den voorzien. En als afsluiting van de werkzaamheden
binnen in het gebouw wordt momenteel het fraaie
kerkorgel opgeknapt, wat wil zeggen: het instrument
ondergaat een grote onderhoudsbeurt.
Ook het kleine laat-gothische kerkje werkt
daartoe mee. Achterstraten zijn er niet. Door
het einde van de Voorstraat met de dijk te
verbinden, de Nieuwstraat, heeft men waar-
schijnUjk al in de 16^ eeuw uitbreidmg aan
dit dorpje gegeven.
Den Bommel had aanvankelijk geen kerk,
een kerkring ontbreekt dan ook geheel. Het
in 1647 gestichte pittige kerkgebouwtje
werd niet aan het einde van de Voorstraat
gesitueerd, doch er naast. Het is wel te
betreuren, dat thans deze straat wordt afge
sloten door de bijzonder plompe pastorie.
Nergens is de Voorstraat zo onbelangrijk als
hier, wat behalve aan de geringe breedte ook
aan de afzijdige Ugging ten opzichte van de
Kaai en de latere uitbreiding valt toe te
schrijven.
Stellendam (1782) vertoont nog duidelijk
trekken van overeenkomst met de dorpen,
die meer dan drie eeuwen eerder werden
gesticht. Het is er een klassicistische uitvoe
ring van, groots van schaal. Hoofdelement is
ook hier de in de verkaveling van de polder
ingepaste Voorstraat, zeer ruim en zuiver
recht.De kerk als afsluiting ontbreekt ech
ter, de straat zet zich zonder meer als land
weg voort, waardoor het dorp beslotenheid
mist. Daartegenover staat, dat, als alleen nog
in Sommelsdijk en Middelhamis, de Voor
straat hier weer boombeplanting rijk is. Aan
beide kanten zijn achterwegen aanwezig. De
kerk doet als stedenbouwkundig element
niet mee. De haven speelt in dit vissers
plaatsje een belangrijke rol, doch een eigen
lijke Kaai ontbreekt; wel is later in de 19^
eeuw langs de Spuidijk bij de molen een
karakteristiek Flakkees straatje ontstaan.
Zeer zeker is de plaats van de Flakkeese dor
pen bij de stichting met overleg gekozen,
doch in onderling verband kan de situatie
van de verschillende dorpen niet zijn
bepaald, aangezien iedere ambachtsheerlijk-
heid aanvankehjk een eigen dorpje kreeg.
Wij zagen dan ook, dat Middelhamis en
Sommelsdijk gelijktijdig gesticht werden op
zeer korte afstand van elkaar. Over het alge
meen is echter, afgezien van het voormalige
St. Adolfsland, de spreiding van de dorpen
op Flakkee vrij gelijkmatig, wat o.a. daaraan
te danken is, dat in de heerlijkheid Grijsoord
een tweede dorp verrees (Nieuwe Tonge) en
in de kleinere ambachtjes ten noorden van
Melissant geen nieuwe dorpen kwamen. De
afstanden bedragen doorgaans 4 a 5 km, een
behoorlijk dicht net dus. De huizen zijn bij
na geheel geconcentreerd op de dorpen en
daarbuiten treft men zelden dijkbebouwing
aan. Geheel anders is dit in het voormaUge
St. Adolfsland. De afstand van Ooltgens-
Ooltgensplaat in 1728. Langs de Kerkring is weinig bebouwing aanwezig, een gevolg van de overs
tromingsramp van 1682, die vooral dit deel van het dorp had getroffen. Ook in 1715 en 1717 had het
dorp weer van het water te lijden gehad. Fragment uit de Kaarte en AJbeeldinge van de geheele
Jurisdictie van St. Adolphslandt. Foto Rijksarchief.
plaat tot Den Bommel bedraagt 6 km en van
Ooltgensplaat tot Oude Tonge zelfs 9,5 km.
Dit deel van het eiland is echter rijk aan
buurtschappen en verspreide bebouwing
laiigs de dijken. Reeds in het begin van de
1 Sleeuw was deze toestand aanwezig, zodat
de ontwikkeling van lintbebouwing in de
afgelopen eeuw niet de oorzaak kan zijn,
doch misschien wel het ontbreken van een
dorp. Immers, bij regelmatige spreiding had
zeker ter plaatse van Achthuizen of
Langstraat een dorp moeten liggen.
Tegenover het stoere, Zeeuwse karakter van
het overige Rakkee, heeft het zuidoosten
door de dijkbebouwing meer overeenkomst
met West-Brabant en de Hoekse Waard. De
kleine huisjes langs de dijken geven aan het
landschap een zekere vriendelijkheid en her-
bergzaarnheid. Zuidzijde was aanvankelijk
het grootste buurtschapje. Achthuizen,
Langstraat en Kranendijk waren veel klei-
De opkomst van Achthuizen is te danken aan
de stichting in 1847 van een kerk aldaar, ten
behoeve van de R.K. bewoners van Den
Bommel en Ooltgensplaat, die tot dusver
voor kerkgang waren aangewezen op Oude
Tonge. Doordat bij dit kerkje de bebouwing
een belangrijke uitbreiding heeft ondergaan,
heeft het geheel het aanzien van een klein
dorpje gekregen. In karakter verschilt het
volkomen van de overige Flakkeese dorpen.
Epiloog
De vele artikelen in Eilanden Nieuws over
historie, cultuur en streektaal, de vele
boekwerkjes welke er verschijnen over
Flakkee, de activiteiten van het Streekmu
seum en de Vereniging van amateurar
cheologen 'De Motte', rechtvaardigen de
gedachte dat de cultuur-historische waar
den van ons eiland, breed worden gedra
gen. Het verdient aanbeveling dat oude
papieren geschriften, foto's en ansicht
kaarten uit privé bezit centraal op Flakkee
worden ondergebracht onder deskundig
beheer. Ons nageslacht zal daar dankbaar
voor zijn. Wellicht kunnen de lokale
bestuurders, als ze met de vraag worden
geconfronteerd naar verdere samenvoe
ging van de gemeenten, zich tevens buigen
over de vraag of een centraal gelegen cul-
tuur-historisch centrum op Flakkee gere
aliseerd kan worden.
Over 25 jaar bestaan de Flakkeese gemeen
ten niet meer! De 'opbouwwerkers' van na
1945 zullen er dan zeker niet meer zijn, maar
hopelijk wel de kinderen, kleinkinderen en
achterkleinkinderen
Hans Ottink
Voermanstraat 3
4204 RC Gorinchem
Tel.: 0183-634360
E-mail: h.ottinkhetnet.nl
Bron: Instituut Stad en
Landschap van Zuid-Holland, jaarverslag 1952.
DE KLEREN VAN WILMA LANDMAN
Na een aantal boeken voor volwassenen
heeft Martin Rutgers nu geprobeerd een
'meisjesboek' te schrijven. Wilma is het
meisje waar het om gaat in dit boek. Haar
vader is jong gestorven en daardoor nioet
haar moeder alles doen om de boel draaien
de te houden. Dat is dan ook de reden waar
om Wihna niet met haar klasgenoten mee
mag naar de reformatorische school. Ze
moet naar een christelijke school die dich
terbij is, maar waar ze zich helemaal niet
thuisvoelt. Dat is voor Wihna, die voor haar
gevoel alles moet missen wat andere meiden
wel hebben, op een dag de druppel. Maar
helaas, een dag spijbelen brengt niet de
oplossing, ze komt alleen maar verder in de
problemen. Ze komt met longontsteking in
het ziekenhuis terecht.Dan wordt plotse
ling alles anders. Haar klasgenoten Riadne,
Gerarda, Gabriëlle en Anousjka, aan wie ze
eerst zo'nTiekel had, komen haar opzoeken
en worden zelfs haar beste vriendiimen. Niet
alleen dat verandert ten goede, maar met z'n
drieën (Wilma, moeder en haar broer Gijs)
verhuizen ze naar een goed huis in het dorp!
Dat kan ook omdat moeder een baantje krijgt
bij de huisarts, in plaats van iedere dag fol
ders rondbrengen. De dokter Dijkstal en zijn
vrouw worden hele goede vrienden van Joke
Landman en haar dochter... Zo is er heel
veel veranderd, Wilma heeft een heel ander
leven gekregen. Uitg. De Banier, ISBN: 90
336 2648 9, prys 5,79.
BOAZ IS BRUIN
(door Annemarie van den Berg Wille-
mijn de Weerd-Vervoom, ill. Diny van de
Lustgraaf)
.De Heere heeft iedereen anders gemaakt.
De één wit en de ander bruin. En weer
iemand anders heeft rood haar.Een citaat
(meteen ook de les?) uit het prachtige pren
tenboek over het geadopteerde jongetje
Boaz. Boaz mag voor het eerst naar school
en daar heeft hij echt zin in. Het valt hem dan
ook enorm tegen als de kinderen raar tegen
hem doen. Zeker als hij ontdekt dat ze zo
BOEKEN EN MUZIEK
Voorstraat 41 - 3245 BG Sommelsdijk
Tel. (0187) 482614 - Fax (0187) 484520
32S3 >M< Oucddorp.
doen omdat hij bruin isEenmaal thuis krijgt
hij een goed idee om ook 'wit' te worden, net
als de andere kinderen.De prachtige teke
ningen van Diny van de Lustgraaf zeggen
minstens zoveel als de woorden, zeker de
middelste tekening: Boaz in de badkamer
met een lege bus witte poeder! Mama legt
hem uit hoe het komt dat hij bruin is en z'n
broer en zus David en Jiska niet, maar dat ze
van hem net zo veel houden. En dat is het
ook wat de juf de volgende dag op school
vertelt: iedereen mag er zijn zoals Mj is! Dit
prentenboek probeert bij te dragen aan de
acceptatie van kinderen uit andere landen en
culturen. Mooi om voor te lezen, maar jonge
kinderen kunnen er ook zelf mee uit de voe
ten, d.m.v. de platen. Het eerste exemplaar
van dit zeker aan te bevelen boek is vorig
jaar op de Wegwijsbeurs aangeboden aan de
stichting Woord en Daad. Uitg. De Banier,
ISBN 90 3361700 5, prys: 8,86.
Speciaal voor kinderen een eigen dagboek,
om elke dag een stukje te lezen bij de Bijbel.
Na een voorwoord van Evert Kuijt, ook spe
ciaal voor kinderen, iedere dag een hoofd
stuk uit de Bijbel en daarbij een klein smkje
wat bij dat bijbelgedeelte past. Het dagboek
je volgt de Bijbel van Genesis 1 tot Openba
ringen 21, zo het hele jaar door, waarbij de
wat moeilijkere Bijbelboeken (kleine profe
ten, brieven van Paulus) overgeslagen wór
den. Er staan geen illustraties in en het boek
je is bedoeld voor kinderen vanaf ongeveer 8
jaar. Erg leuk is dat er voorin het boekje
ruimte is gemaakt voor de kinderen om hun
naam in te schrijven, en zelfs de datum wan
neer ze begonnen zijn met lezen. Een boek
voor elke dag, bedoeld om de weg naar de
Heere en de Bijbel te wijzen. Uitg. De
Banier, ISBN 90 336 0497 3, prys 6,69.
DIE HET VERLORENE ZOEKT
(serie 'Die eenvoudigen wijsheid leert,
deel 16)
Een nieuw deeltje, het 16e al, in de serie 'Die
eenvoudigen wijsheid leert'. Ada Schouten-
Verrips heeft deze serie in eerste instantie
speciaal geschreven voor verstandelijk
gehandicapten, maar is o.a door zijn eenvou
dige verteltrant ook geschikt voor jonge kin
deren. In dit deel worden verhalen verteld
over Hem, die het verlorene zoekt: het verlo
ren schaap, de verloren zoon, een tollenaar
en vele anderen in wiens armoede Hij rijk
dom schenkt. Telkens klinkt duidelijk die
boodschap en oproep dat de Heere ook van
daag nog het verlorene zoekt. De lezers wor
den in de verhalen vaak persoonlijk aange
sproken met dingen die goed in hun bele
vingswereld passen. Boven ieder verhaal
staat het bijbehorende Bijbelgedeelte en na
het verhaal een kemtekst. Aan de hand hier
van is er ook een goede gelegenheid om met
de kinderen na te praten over het verhaal. Op
iedere bladzijde vind je (een voor kinderen
zeker sprekende) zwart/wit of gekleurde
illustratie. Deze zijn van Jaap Kramer en
Ben Horsthuis, en vormen een mooi geheel
met de tekst.
De kinderbijbeltjes zijn ongeveer 50 bladzij
des dun en vrij klein van formaat. Een mooi
middel om kinderen, al of niet met een ver
standelijke handicap, met Gods Woord in
contact te brengen. Uitg. De Banier, ISBN
90 336 0495 7, prijs 5,67.
PAP, WAT IS EEN AMBT?
Ook kinderen horen bij de gemeente. Soms
gaan kinderen al erg jong mee naar de ere
diensten. Begrijpen ze iets van wat er alle
maal gebeurt? AUes wat met de eredienst te
maken heeft, heeft Liesbeth van Binsbergen-
Meesters uitgelegd in een serie van drie
boekjes, waarvan 'Pap, wat is een ambt?' het
tweede deel is. Het boekje is geschikt voor
kinderen van 7-lOjaar. 'Het huis van God' is
het eerste deel en is geschikt voor kinderen
van 4-7 jaar. Een derde deel komt nog. De
informatie in dit boekje wordt vooral gege
ven aan de hand van een verhaal over Stefan
en Thomas, twee vrienden die samen van
alles beleven en meemaken. Om de verhaal-
Ujn niet telkens te onderbreken, zijn allerlei
moeiUjke woorden zoals 'consistorie', 'ker-
kenraad' en 'ouderling' in een apart kader
uitgelegd. Agnes de Noer-van Galen maakte
een aantal illustraties.
Uitg. Groen, ISBN 90 5030 642 X, priis
11,14.
M.L.B
BOEKEN
ALLES VOOR SCHOOL EN KANTOOR
WMtdljk 46-48, 3241 QV MIddalhiml»
7.1. (0187) 482048 482844 - Fax (OUT) 48S4B1
Flllul:HowHtonlJk1B,32G3AK Ouddorp
T*L (0187) aai27a Fw (0187) «83S1S
Eigenlijk vloeien de reeds uitgevoerde werkzaamheden in de kerk
voort uit de plannen die al eerder op stapel stonden om het orgel
een grondige onderhoudsbeurt te geven. Dat is na de bouw in
1966 nog nooit gebeurd en na verloop van tijd vraagt een pijpor
gel daar tóch om. In de loop der jaren slaan stof- en gruisdeeltjes
neer in het instrument en als dergelijke smoezeligheid in de orgel
pijpen terechtkomt, gaat de klank van een orgel erop achteruit.
Ook in Oude Tonge bleek dat het geval, waarom de heer Aart
Bergwerff - orgeladviseur en organist van de Evangelisch Lut
herse Kerk te 's-Gravenhage - al in augustus 2000 een technisch
rapport heeft opgesteld inzake de noodzakelijk uit te voeren werk
zaamheden aan het instrument. Het zou echter onjuist zijn om
eerst het orgel aan te pakken als reeds bekend is dat op relatief
korte termijn ook andere onderdelen van het kerkinterieur onder
handen moeten worden genomen. Daarom werd eerst daaraan uit
voering gegeven, om tenslotte ook aan het orgel te beginnen.
Daarvan werd eerst de balustrade gedeeltelijk in nieuwe kleuren
beschilderd en zijn inmiddels ook de verdere werkzaamheden in
volle gang.
Na de watersnoodramp van 1953 werden in het getroffen deel van
Nederland veel nieuwe kerkorgels gebouwd omdat bestaande in
strumenten door de ramp totaal onbruikbaar waren geworden.
Voor de bouw van nieuwe orgels werd geld beschikbaar gesteld
door middel van het zgn. Rampenfonds. Ook het orgel van de
Ned. Herv. te Oude Tonge is op die manier tot stand gekomen. In
korte tijd moesten echter zoveel nieuwe orgels worden gebouwd
dat buitenlandse orgelbouwers 'te hulp' moesten schieten, ook
vanuit Denemarken. Zo bouwde - onder advies van wijlen de
heer Lambert Emé, in die tijd een toonaangevend orgeladviseur
- de Deense orgelbouwer Frobenius een nieuw instrument voor
deze kerk. De invloed van Emé op de klank van dit instrument
is zeer groot geweest.
Overigens heeft na 1953 de Deense orgelbouw een grote uitwer
king gehad op de Nederlandse orgelbouw, die tot die tijd zowel
bouwtechnisch als klanktechnisch op een beduidend lager nivo
stond. Als reactie op die slechtere periode en onder invloed van de
doorbraak van de Deense orgelbouw, is na 1953 in Nederland een
orgelbouwperiode aangebroken die betiteld wordt als 'neo-
barok'. Hoewel orgelbouwers in die tijd min of meer dachten
terug te grijpen op echte barokorgels (gebouwd in de periode tus
sen ca. 1690 en 1760), waren de neo-barokorgels beduidend
scherper en strakker van klank, zó zeer dat Lambert Emé daar in
1966 wat van terag leek te komen toen hij voor Oude Tonge een
andere orgeUdank in gedachten had.
Weliswaar kreeg het instmment omniskenbaar een neo-barokka-
rakter, maar anders. Het werd een orgel met een milde klank, meer
kamermuzikaal van karakter. Daarmee onderscheidt het Oude
Tongse orgel zich als één van de weinige in Nederland van de
meeste andere neo-barokorgels. Opvallend hierbij is dat, alleen de
pijpen die in het ofgelfront staan, naar de richting van het kerkin-
Vrijwilligers zijn pijpen uit het orgelfront aan het oppoetsen.
Het hoofdwerk is vrijwel geheel van pijpen ontdaan.
teneur 'spreken' (geluid voortbrengen). De pijpen achter het
orgelfront, dus binnenin de orgelkas, spreken alle naar achteren
gericht. En door de speciale constractie van de orgelpijpen - voor
de liefhebbers: zeer lage opsneden en daardoor zeer enge kem-
spleten (geheel ongestoken) - werd het intoneren van het instm
ment (het vastleggen van het klankkarakter) een zeer tijdrovend
karwei, dat maar liefst drie maanden geduurd heeft.
Vanwege haar bijzondere karakter heeft het orgel van de Ned.
Herv. Kerk van Oude Tonge in zowel binnen- als buitenland een
goede naam. Op Goeree-Overflakkee is het instmment in bijzon
der in de belangstelling komen te staan sinds er in 1980 voor de
eerste keer het Amateurorgelconcours werd georganiseerd - een
inmiddels tweejaarüjks temgkerend orgelevenement dat landelijk
goede bekendheid geniet.
Over vijfjaar zal het Frobenius-orgel op de Monumentenlijst wor
den geplaatst, waardoor het - als jong monument - in de toekomst
dienovereenkomst behandeld zal worden.
De huidige werkzaamheden aan het orgel worden uitgevoerd door
de bekende Nederlandse orgelbouwer Reil uit Heerde. Voor deze
firma is gekozen omdat die kwalitatief tot de beste orgelbouwers
van Nederland behoort, terwijl men van Frobenius' huidige kwa
liteiten onvoldoende op de hoogte is. Ofwel: voor het Oude Tong-
se orgel is alleen het beste goed genoeg. Inmiddels zijn in het
orgel de mechanieken en de daartoe behorende draaipunten
geheel nagezien, bijgesteld en waar nodig vernieuwd; momenteel
worden de orgelpijpen onder handen genomen: schoongemaakt
en opgepoetst (bij deze werkzaamheden zetten zich ook enkele
vrijwilligers in), waama wat intonatie betreft de puntjes weer op
de i worden gezet en het hele orgel zal worden gestemd.
Voor dit klanktechnische deel is de op Goeree-Overflakkee niet
onbekende Jan Koelewijn verantwoordelijk, die als stemmer/into-
neur zéker z'n sporen verdiend heeft en die op het eiland al bijna 25
jaar een respectabel aantal orgels onder z'n hoede heeft; aanvanke
lijk als werknemer van de op Goeree-Overflakkee gestarte en later
te Apeldoom gevestigde orgelbouwer Ernst Leeflang - irmiiddels
opgeheven - en later bij orgelbouwer Reil. Naar verwachting zul
len de werkzaamheden aan het orgel over een maand gereed zijn.
Jan Koelewijn verwijdert de eerste pijpen uit het rugwerk.
Een blik naar beneden, van achteruit een leeggemaakt hoofdwerk,
kan doorgaans maar ééns in de 25 jaar worden geslagen.
Op de voorgrond het pijprooster,
dat in een orgel de pijpen op hun plaats houdt
