EHM1DH1-I1IEUW5
NIEUWS
uit de kerken
Wie schrijft er mee
van en over Flakkee?
Met De Motte op stap in het verleden (14)
"DEMOCRATIE!."
tm
4e Blad
VRIJDAG 6 SEPTEMBER 1996
No. 6533
OOLTGENSPLAAT, 1574
Roerloos, als gebeeldhouwd, staat hij op
z'n post. Even roerloos glanst het traag
stromende water van het Volkerak
onder de fluwelen sterrenhemel. De au-
gustusnacht ligt als een klamme deken
over het land. Slechts de sprinkhanen
roeren zich nadrukkelijk tussen het
groen. Z'n wachtpost is eenzaam, 's
Winters zou hij zich in het stenen wacht-
huisje hebben teruggetrokken om zich
te warmen bij een schamel vuur. Nu
heeft de zwoele zomernacht hem naar
buiten gedreven het donker in. 't Is
makkelijk waakzaam te zijn onder de
blote hemel. Geluid van de eventuele
vijand die over het water moet komen,
zal van verre hoorbaar zijn. Dan is er
tijd te over de ijzeren korf met pek aan
te steken en deze in de houten mast
naast het wachthuisje te hijsen. Hèt
alarmsignaal om het garnizoen in Oolt-
gensplaat te waarschuwen.
Enkele jaren geleden - in 1571 daarom
trent gist hij - waren ze net op tijd om
een aanval van de Watergeuzen te weer
staan. Eén van hun bevelhebbers kwam
toen jammerlijk om het leven.
Stijf geworden gaat hij voorzichtig ver
staan, waarbij z'n schoenen over iets
hards in de aarde van het bolwerk kner
pen. Al bukkend, tasten zijn vingers in
de klei en peuteren een scherf aarde
werk los. Bij de aanleg van de Schanse
aan het eind van de zestiger jaren op
het gors is veel afval uit het dorp ter
aanplemping hier gestort weet hij en uit
verveling keilt hij de scherf over het
vlakke water de rivier in. Nog een half
uur, dan komt er eindelijk aflossing!
OUDDORP, 1665
Met het schuim op de mond draait het
paard de laatste bocht door van de
Duyne Wegh. Knarsend en krakend
hobbelt de boerenwagen achter hem
aan. De kar is tot berstens toe volgela
den met duinzand. De voerman op de
bok maant voor de laatste keer z'n
paard tot grotere inspanning wanneer
de Schans in zicht komt. Vorige week is
het werk begonnen. De hoge heren heb
ben talloze boeren uit de omgeving van
Ouddorp in dienst genomen om hand
en spandiensten te verrichten. Hij is
onder meer aangewezen om duinzand
aan te voeren waarvan de Schans gro
tendeels zal worden opgeworpen. Er is
haast bij sinds Holland vorig jaar in
oorlog kwam met Engeland.
Dampend wacht het paard tot de wagen
is gelost. Ook de voerman staat te dam
pen terwijl hij toeziet hoe men het zand
uit de wagen schept. Tabakswalm stijgt
op uit z'n stenen pijp, die versierd is
aan de bovenzijde met franse lelies in
pastillemotief. Zo dadelijk op huis aan,
denkt hij, tevreden over deze aardige
bijverdienste. Oorlog schept werk zegt
men. In zijn geval schept hij zand maar
in deze slappe tijd is dat mooi meegeno
men.
Wanneer de wagen leeg is, stapt hij
weer op de bok, waarbij z'n voet weg
schiet door een brok klei die onder z'n
rechterzool zit. Met moeite kan hij een
totale buiteling in het losse zand voor
komen. De lossers hoort hij zachtjes
gniffelen, terwijl hij z'n pijp zoekt die
tijdens de val is weggeraakt. Verdraaid
nog an toe, waar is 't ie gebleven. Daar
voor de bok op de grond... in tweeën.
Het paard heeft er met de achtervoet
opgestaan, nadat z'n duikeling de nodi
ge onrust bij het dier opriep. Z'n teleur
stelling onderdrukkend drukt ie z'n
hoed op het hoofd en met een ruk aan
de leidsels zet hij het span weer in be
weging. De zandweggetjes door waarbij
het altijd draait van links naar rechts;
de Schans achter de buitendijk achter
zich latend...
Militair punt
Het gebied waar het Hollands Diep, het
Volkerak en het Haringvliet samenko
men, verkreeg in de Tachtigjarige Oor
log (1568-1648) al spoedig mihtaire be
tekenis. Het Volkerak bood gelegenheid
voor ondernemingen tegen het zuiden
van Holland. Dat vaarwater vormde de
verbinding tussendoor tussen Holland en
Zeeland.
Op de oostpunt van Flakkee, onder Oolt-
gensplaat, legden de Spanjaarden in het
begin van de Tachtigjarige Oorlog een
schans aan en vanaf die tijd is Ooltgens-
plaat altijd tot een militair punt bestem
peld geweest.
Havenhoofd Ooltgensplaat met 'Schanse'.
Detail kaart A. van Weel, 1728
Men noemde de schans 'De Schanse',
hoewel het slechts een batterij was, die
rechts van de havenmonding op het gors
was gelegen. In 1571 deden de Water
geuzen een aanval op De Schanse, waar
bij een Spaanse hopman sneuvelde. Di
verse schermutselingen vonden plaats in
latere jaren. In 1575 werd een onderne
ming van de Spanjaarden verijdeld tegen
de verbinding van Holland en Zeeland.
Hieruit blijkt dat Ooltgensplaat een gar
nizoen had. Na een overval door de
Spanjaarden in 1589 is sprake van verbe
tering van de versterkingen om het dorp,
waar onder een omwalling. Rond 1600
raakte De Schanse in verval na de inpol
dering van de Weipolder (1594-96). Een
verzoek van het plaatselijk bestuur om
tot opmaking van het havenhoofd de be
nodigde aarde te mogen halen van 't
Fort aldaer vervallen leggende', werd
door de Staten in 1601 van de hand ge
wezen.
Op een kaart van Anthonie van Weel uit
1728 wordt het bolwerk nog als een res
tant aangegeven aan de buitenzijde van
de rivierdijk.
De middag van Jan Saenredam naar
Hendrik Goltzius. 2e helft 17e eeuw.
Man en vrouw dragen beide knopenreeksen
In de jaren 1979-87 lokaliseerde De
Motte bij toeval een deel van 'De Schan
se' tijdens onderzoek van een 13/14e
eeuwse nederzetting. Afvalresten geven
aan dat het gaat om een aamplemping uit
het laatste kwart van de 17e eeuw. Tus
sen deze resten werden onder andere
naast loden kogels, veel fraaie metalen
knopen gevonden.
Knopen
Voor het sluiten van kledingstukken
gebruikte men doorgaans koorden, rie
men, haken en spelden. Een enkele
knoop werd aangewend om het wambuis
bijeen te houden. In de 2e helft van de
16e eeuw komt de knopenreeks in de
-^
3J
Metalen knopen laatste kwart 17e eeuw. Ware grootte. Tek. A. Donker.
Franse lelies 4. Vier gestyleerde lelies
Bloemmotief+ 5. Imitatie vlechtwerk garenknoop
gestyleerde dieren 6. Radmotiefmet knop in centrum
Zesbladige bloem 7. Roofvogel in bladdecor
mode bij de welgestelde burger. De la
gere klasse kende het gebruik van kno
pen niet. Op het wambuis van de man
verschijnt een lange rij knopen, zo ook
op de broek en mantel. Bij de vrouw
voorziet men het voorstuk van knopen
reeksen. Funktioneel gebruik is van on
dergeschikt belang. Eerst meten de kno
pen nog 1 Vé cm; maar ze worden snel
kleiner tot 1 cm en nemen in aantal toe.
Reeksen van 20 tot 40 knopen zijn geen
uitzondering. Men giet de knopen van
tin, geelkoper, nikkel en messing. Het
gebruik van been en hout lijkt steeds
meer op de achtergrond verdrongen. De
versieringen op de bovenzijde zijn veel
zijdig. Bloem- en bladmotieven (w.o.
rozen en lelies), vlechtwerk dat herinnert
aan de garenknoop, dambordmotieven of
geribde modellen al dan niet in spiraal
vorm. Een enkele maal komt een vogel
voor.
De oudste exemplaren hebben een door
boorde staaf. Later doet het draadoog
haar intrede.
Kikker
Tussen de afvalresten van de aanplem
ping van de Schanse kwam tijdens het
bodemonderzoek een merkwaardige
vondst tevoorschijn. Een levensechte
kikker van witbakkend aardewerk en
bedekt met loodglazuur. Daardoor is de
kikker gelig van kleur. Het is hoogst
waarschijnlijk een plastiek van een zoge
heten ringvaas die aan het eind van de
16e eeuw werd geproduceerd en tot de
zeer luxe gebruiksvoorwerpen behoorde.
Kikker van aardewerk. Ca 1600.
Ware grootte. Decoratie van ringvaas
Schans aan de zuidkant
Tijdens de Tweede Engelse Oorlog
(1664-1667) werd aan de zuidkant van
Ouddorp een schans opgeworpen. Deze
was bedoeld om het Brouwershavense
Gat vanaf de kust van Goeree te verdedi
gen. In 1665 vond de aanleg plaats. Het
betrof een vierhoekige, gebastioneerde
schans, volgens Oudnederlands model,
omgeven door een gracht. Er konden
vier compagnieën soldaten gehuisvest
worden in barakken.
Vanwege het 'ongelukkige' model werd
het bolwerk in 1673 in opdracht van de
Gecommitteerde Raden reeds geslecht.
Hoewel het toch niet ongebruikelijk was
verdedigingswerken na een oorlog af te
breken. De grond had men vaak hard
nodig voor dijkversterking!
In 1680 schrijft Van Dam:
„Oock heeft hier in dese Polder gelee-
gen de Schans, dat een stercke Fort-
resse was, maar seer onbequaem ge-
ley'dt; het was beter de kosten aan de
Stadt (Goedereede) besteet, geljjck een
seeker Ingenieur oordeelde; maer
wierdt niet gheapprobeert, en is der
halve, om sijn onnuttigheijdt ende
kostverloorends wille, afgebroken in
de Jare 1673".
In 1696 geeft het 'Kaertboeck van Voor-
ne' de geslechte Schans nog zeer gede
tailleerd weer in de oude gedaante. Aan
de zuidkant is de toegangsbrug aan
gegeven.
Kenmerkend zijn de slecht verdedigbare
rechte zijden. Opvallend is de doorsnij
ding van 'Den Duyn Ee Wegh' die tot
1665 normaal begaanbaar was.
Tijdens de Vierde Engelse Oorlog
(1780-1784) bouwde men weer kazernen
op de Schans. Na de vrede zijn ze ver
moedelijk (gedeeltelijk) gesloopt of niet
meer onderhouden.
In 1795 herstelde men de Schans tijdens
de Franse overheersing. De vorm werd
ingrijpend veranderd. De bastions wer
den groter gemaakt, de rechte zijden kor
ter en de gracht meer naar binnen gelegd.
De kazernen werden hersteld. Na de
vrede zullen deze in de loop van de 19e
eeuw zijn gesloopt. Tot 1994 is de
Schans als bouwland gebruikt. Nu wordt
de Schans beheerd door de Stichting
Zuidhoilands Landschap en is terugge-
restaureerd tot de vorm van 1795.
Oudheidkundige verkenning
Voorafgaand aan deze ingrijpende re-
konstruktie stelde De Motte een doelge
richte opgraving in naar de situering van
de barakken. In het centrum van de
Schans werden twee barakken blootge
legd waarvan de puinsleuven een grond
plan lieten zien van 7x10 meter. Tussen
beide gebouwen bevond zich eertijds een
geplaveid straatje met een exacte breedte
van 5 meter. De contouren zijn nu met
moderne steen op de sterk verhoogde
schans aangegeven.
In de onderste laag van de opgeworpen
Schans werd een gebroken kleipijp ge
vonden, die op basis van het model en
decoratie gedateerd kan worden tussen
ca. 1640 en 1675. Dat is precies binnen
die tijdsmarge dat de Schans werd aan
gelegd (1665). Op de bovenzijde van de
steel zijn 5 instempelingen aangebracht
door de maker in de vorm van een pastil
le met daar binnen een Franse lelie. De
kop is onversierd. De hiel niet van een
stempel voorzien. Het is een zogenaam
de 'groffe pijp' die echter wel gedeco
reerd is op de plaats waar men de steel
vasthoudt: op het zwaartepunt van de
pijp-
NED. HERV. KERK
Beroepen
te Capelle aan den Ussel (wijk West) G.
D. Kamphuis te Apeldoorn (b.w.); te
Hollandscheveld (b.w.) L. Groenenberg
te Oud-Beijerland; te Nieuwer ter Aa drs.
G. van Wijk, kandidaat te Ridderkerk; te
Dordrecht als predikant voor bijzondere
werkzaamheden (ziekenhuispastor in het
Drechtsteden Ziekenhuis) ds. J. Her-
weijer, 1.1. predikant voor buitengewone
werkzaamheden (geestelijk verzorger
verpleeghuis 'Der Boede' te Koudeker-
ke), die dit beroep heeft aangenomen; te
Zwijndrecht A. van Vuuren te Zoeter-
meer; te Streefkerk J. van Dijk te Tho-
len; te Kralingen P. van Veldhuizen te
Willemstad.
Beroepbaar
ds. J. Riemersma, Benedictushof 41,
4133 AH Vianen, tel. (0347) 320315.
S. H. Hoogendijk, eervol ontheven predi
kant. Orgelmakerstraat 5, 1825 DW Alk
maar, tel. (072) 5611501.
GEREFORMEERDE KERKEN
Beroepen
te Oosterend (Texel) J. Vonk, kandidaat
te Zwolle, die dit beroep heeft aangeno
men; te Beetsterzwaag als geestelijk ver
zorger van 't Heechhout (part-time) R.
Klunder-Douma, kandidaat te Echtener-
brug, die dit beroep heeft aangenomen
en hier reeds werkzaam is; te Emmen als
geestelijk verzorger van het Scheperzie
kenhuis aldaar drs. W. de Groot te
Hoogezand-Sappemeer, die dit beroep
Type kleipijp (1640-1675) zoals onder
de Schans werd aangetroffen.
Naar Duco, 1987
Roken in Nederland
De ontdekking van Amerika in 1492
bracht pijp en tabak naar Europa, hoewel
men de gewoonte (nog) niet overnam.
Vanaf 1560 komen zeevaarders en kolo
nisten op de kusten van Virginia op
nieuw in aanraking met het roken.
Schepelingen nemen de gewoonte over
als honger stillend middel. Eerst doet het
in Engeland haar intrede, vanaf 1580 in
Nederland. Hoorn, Enkhuizen, Amster
dam en Brielle geven de toon aan. In een
'Biddaghs Keure' te Enkhuizen wordt
het roken van bak op bepaalde kerkelijke
hoogtijdagen niet toegestaan. Al gauw
raakte het roken bij stedelingen ingebur-
heeft aangenomen; te Zuidlaren als
geestelijk verzorger van het psychia
trisch ziekenhuis te Woltersum drs. E. A.
Dompeling, kandidaat te Woltersum, die
dit beroep heeft aangenomen; te
Hillegom als geestelijk verzorger Aca
demisch Ziekenhuis te Leiden drs. A. C.
Houtkoop-Faber, geestelijk verzorger
psychiatrisch ziekenhuis 'Vogelenzang'
te Bennebroek (part-time), die dit beroep
heeft aangenomen.
Beroepbaarstelling
J. Vonk, kandidaat te Zwolle.
Benoemd
tot predikant te Nes Ammim (Israël)
(part-time) drs. J. W. van der Zaag te
Hilversum die deze benoeming heeft
aangenomen (ze zal hier samen met
haar echtgenoot de theoloog N. de Wilde
werkzaam zijn).
GEREF. KERKEN VRIJGEMAAKT
Beroepen
te Hardenberg-Centrum H. G. Gunnink
te Schildwolde.
CHR. GEREF. KERKEN
Beroepen
te Ridderkerk H. de Bruijne te 's-Gra-
venhage-West.
Beroepen
te Rotterdam-Zuid en te Tholen C. A.
van Dieren te Stolwijk; te Middelhamis
W. Visscher te Amersfoort.
OUD GEREF. GEMEENTEN IN NED.
Beroepen
te Urk D. Monster te Bameveld.
Schans te Ouddorp in de oudste vorm. Detail Kaertboeck van Voorne, 1696
gerd en de pijpenindustrie onstaat. Men
gebruikt taai, witbakkende klei die in ko
peren vormen tot strakke pijpen wordt
geperst. Het was een exclusieve gewoon
te waarvan men na een paar trekjes van
het kostbare kruid verdoofd raakte Na
import van pijpen uit Engeland gaat Ne-
deriand in 1607 zelf op produktie over in
Amsterdam, Leiden, Gouda, Dor-
o.a
drecht, Enkhuizen, Delft, Rotterdam,
Zwolle en Deventer.
Tand des tijds
Opkomst en ondergang. Dat geldt voor
onze beide schansen op Goeree-Over-
flakkee. In Ooltgensplaat maakte de in
poldering van de Weipolder een eind aan
het militaire bolwerk, terwijl opslibbing
van het gors buitendijks het restant van
'de Schanse' onder het maaiveld deed
verdwijnen. In Ouddorp slepen de eeu
wen de Schans glad. Erosie, overstro
mingen en de invloed van de mens lieten
hun sporen na. Rekonstruktie in 1995
deed de vertrouwde gedaante voorgoed
verdwijnen.
In 'Bodemvondsten uit Goeree-Over-
flakkee' dat de Motte in 1994 deed ver
schijnen kunt u kennis nemen van zaken
die de tand des tijds wel hebben door
staan, maar dan vaak ondergronds. In
combinatie met hun omgevingswereld,
ouderdom en gebruik, worden ze in
zwart-wit en kleur gepresenteerd.
Voor 39,50 stapt u die werel binnen.
De Motte, Molenblok 16, 3253 AL Oud
dorp. Tel. (0187) 681005.
De Motte
Rias Olivier
Hou joe van vissen? Gebakke, za'j zaage,nee ik bedoele om uuren an een wae-
terkantje te zitten om een levend wezen te ontmoeten die je noait gezieje heit.
Zelf hou 'k er wel van oor om zo in alle rust van de vrieheid
te geniejten ,as je tenminste earst an allelei regels voldae heit, toch? dus een
gebonde vrieheid
As je dan rond de twintig gulden betaeld heit in, dienk je dat je ken gae visse,
mar dat is geen waer oor, h't viswaeter is verhuurd dus mot je toestemmieng
hoa van de huurder
H't vrieheids gevoel wordt al wat minder, h't verdwient bienae as je j' eige
overal klem riejt, ongs moaije Flakkee is angerand, verkracht, h't gevoel van
vrieheid is weg! overal kom je borden tegen dat hier joe vrieheid ophoud, je
hoart hier niet, zaage die borden, nee, de polder is niet mear h't terrein van ont-
spannieng voor de burger, je kriegt h't gevoel dat je vergeefs heit geploeterd
om in drieenvuuftig om h't zaekje droag te houwen voor vrouw in kinders,
zodat ze laeter in vrieheid mit droage voeten kenne wandele over weggetjes die
angeleid binne deur de voorvaoders, tevergeefse moeite, de polderwegen binne
niet mear van de geweune man! althans, een groat gedealte!
Je kan niet mear geniejte van een slooskante mit allerlei moais, terwijl je kin
ders blommetjes plokke, je mag noe effentjes uutruste op een paele of schom-
mele op een kettieng.
Mit heimwee dienk'k terug an jaeren geleje da'k gieng wandele mit m'n kroast
,kris kras deur h't polderlandschap, in hoa'k ze geleard in geweze op de won
derlijke scheppieng van God om ongs heen, ongder h't gezang van de Karrekiet
in de Leauwerik!
Dat kan nog wel, langs de snelweg, want dat is noe de plekke waer je onge
stoord nog kan geniejte van veugel gezang, as je h't hoart meschien, daer mag
geniete van de scheppieng van de maans, lewoai, haest in stank! zongder ver-
bods borden!
Overal, of dat je noe naer de gorzen in slikken gaet, of geweun in de polder, of
je noe wil fietse of visse, 't is prikkeldraed of borden in kettiengs, al die demo-
cratiese uitvindiengen hoa mar eane booschap, joe plekke is hier niet.
As m'n vaoder noe 's even zou kenne kieke ,zou 'n z'n hoad in verwarrieng
schodde in zaage 'Hoa m'n daer noe voor gevochte in d'n tweade weareldoor-
log, voor deze vrieheid
Dit alles hoa'k overdocht naedat ik een gesprek had mit een paer Joegoslaven,
die zatte te vissen in de polder, op een plekke waer h't netuurlijk niet mocht! 'k
Had al effen naer die mannen gekeke oor, totdat 'k docht, k'Ken wel 's een
praetje maeke" 'k Wist toen nog niet dat h't vluchteliengen warreoor, mar daer
kwam 'k al gauw achter want ze verstonde me slecht, allean ean man, die kon
wat Nederlands, ik vroeg of ze wat vienge "Nee" zei 'n, h't gieng niet zo best,
ik vroeg weer waer ze op visten "Op Baerzen in Karpers" "Wat doe je daer dan
mee?" vroeg ik weer "Opete natuurlijk!" 'k Doche bie m'n eige, da's beter dan
ze terug te goaijen mit een zeare bek, voor je plezier, wat minder plezierig voor
die vis, want die voelt daer niks van! zaage ze...
"Waar komen jullie vandaan? ".."Van Sarajewo, wij zijn Bosnieers.. Moslims
zei de man O., "doch 'k .Moslims, een beetje verzichtig wier ik wel oor, dat
bin je niet zo gewend eeh.
H't warre geweune maansen, je zag 'r niks biezonders an "Hebben jullie het
hier goed naar je zin al praetend kwamme we op de c 'gezette wegen, want
hie vroeg of ze daer niet mochte komme. "Nee zei i "Da's verbode toe
gang"...
Wat de man toen zei,., 'k was mit stomheid geslaege, hie zei, "Dan is het net
als in Joegoslavië, daar had men ook zulke afzettingen, dat was het gebied van
de Servieers, daar mocht je van de eene dag op de andere niet meer komme, dat
was hun terrein .."Ons terrein werd steeds kleiner, enkel de stad!"
Noe mag je dat netuurlijk niet mit mekaore vergelieke toch zit 'r een overean-
komst in, in wel deze, dat sommige maansen of groepen Ie macht hoa om hun
verworve terrein of te schaarmen deur middel van borden of kettiengs in grens
paelen.
As je earlijk bint, hoa ze geliek,want niemand van ongs zou h't prettig vinde as
d'r voortdurend maansen deur je tuun liepe, dus een boer oak niet, zeker as hie
zelf h't onderhoud mot betaele, om nog mar niet te spreke- van h't ongemak as
t'r een auto tegen je in komt op zo'n smalle weg, zodat je in je waark belem
merd wordt.
Je zou 's wat hoare, as de geweune burger belemmerd wier om z'n broad te
verdienen, zodat hie minder in z'n loan zakje zou kriege, of onbetaeld over-
waark omdat hie overdag opgehouwe wier, want dat mot die boer oak as 'n niet
op kan schiete, ze zouwe moord in brand schreauwe.
Nee, daer zit de knoape niet, waer 'n dan wel zit, weet ik niet, ik weet allean
dat, zo h't noe is.nee.., dat is geen reclame voor onze vrieheid in democratie,
d'r hadde betere oplossiengen gezocht motte worre, of niet?
De polders hao toch d'r schoanheid verlore, verkracht deur geld in burocratiese
macht, of zie 'k noe verkeard? Mondriaan de schilder, die veul lijnen in recht
hoeken geschilderd heit, zou 'r nog jeloers op worre, op die borden mit witte in
roaije vlakken an kettiengs in op paelen.
'k Dienke mar zo, dat h't voor sommige maansen verkwikkend kan weze as je
nog rechte hoeken ziet in deze kromme saemenlevieng, toch....?
In we leve in een land mit een ver gevorderde democratie, of niet soms, mar
soms dienk 's wel s' 't is een schrieffoutje, 'Zou d'r niet motte stae hao de
demonen-creatie
De groete uut Dirksland,
J. Wolfert.
VAN SCHANSE NAAR SCHANS
■'^'jé 'i^v
vief;
GEREF. GEMEENTEN
iMfti^^^h
ito
