Gemeente heeft taak
behoud monumenten
Mooie monumenten met
gastvrije mensen op Tholen
'Kerken maken vast onderdeel
uit van het leven op Tholen'
Matige opkomst bij eerste
kinderstadswandeling
Ik woon vlakbij de kerk, maar was er nooit geweest
Doopvont
Archivaris vond boekje over Thoolse kerken lastige opdracht
Donderdag 15 september 2005
EENDRACHTBODE, DE THOOLSE COURANT
7
Tal van publicaties verschenen er - sinds zijn eersteling
'Prentenkabinet van Tholen en Sint-Philipsland' in 1974
- de afgelopen decennia van de hand van gemeentearchi
varis Hans Zuurdeeg. Maar nooit was hij, gezien het on
derwerp, bij de verschijning zó zenuwachtig als bij de
presentatie van 'Kerken op Tholen en Sint-Philipsland',
bekende Zuurdeeg vrijdag in de Grote Kerk. „Het is pri
ma gelukt", verzekerde burgemeester W. Nuis, die het
eerste exemplaar in ontvangst nam.
Bedevaart
Levend archief
Beulszwaard
Verrassing
Kerken weerspiegelen gedrag mensen
Niet alleen voor het rijk, maar ook op provinciaal en ge
meentelijk niveau ligt er een taak bij het behouden van
ons cultureel erfgoed. Burgemeester W. Nuis zei dat vrij
dag in de Grote Kerk in Tholen aan de vooravond van
open monumentendag. Voorzitter W.A. Blaas van de
heemkundekring Stad en Lande van Tholen vroeg aan
dacht voor de jonge monumenten. En hij wierp de vraag
op of het budget voor instandhouding van gemeentelijke
en subsidiëring van particuliere gebouwen niet aan herij
king toe is.
Breder gebruik
Jonge monumenten
Für Elise
Improvisaties
„Het was leerzaam en leuk", zegt de 25-jarige lerares
Marjolein v.d. Vlies uit Sint-Annaland, die zaterdag per
fiets monumenten in vijf dorpen bezocht. Ook scholier
Adriaan Quist uit Scherpenisse, leerling van het Calvijn
college in Goes, behoorde tot de jeugdige belangstellen
den op de Thoolse monumentendag. Hij moest een
werkstuk maken voor school en koos daarvoor de Maar
tenskerk in Sint-Maartensdijk.
Voor het tweede jaar op rij ver
scheen van de hand van de Thoolse
gemeentearchivaris een boekje ter
gelegenheid van de open monumen
tendag. Was vorig jaar de vesting
Tholen het onderwerp, dit keer zijn
de gebouwen van de kerkgenoot
schappen onder de loep genomen.
Het initiatief ging uit van de burge
meester en gemeentesecretaris S.
Nieuwkoop, in een gesprek met
voorzitter W.A. Blaas van de heem
kundekring. Stad en Lande van
Tholen tekent sinds drie jaar voor
de organisatie van de open monu
mentendag in de gemeente Tholen.
In het 68 pagina's tellende boekje
worden 34 kerken beschreven. Drie
daarvan, merkte de archivaris op,
ontbreken in de gemeentegids: de
Hersteld Hervormde gemeenten van
Tholen en Sint-Annaland, en de Ge
reformeerde Gemeente Sint-Philips
land. „Ik hoop dan ook dat ik er
geen heb overgeslagen", zei Zuur
deeg tot zijn gehoor van gemeente
en kerkbestuurders, vrijwilligers
van de monumentendag en overige
genodigden van Thoolse organisa
ties.
Zijn informatie over de kerkgebou
wen haalde de schrijver uit het ar
chief en uit publicaties van kerkge
nootschappen. Ook van een aantal
websites maakte hij dankbaar ge
bruik. Zuurdeeg ging ter plaatse de
gebouwen bekijken en maakte, ge-
Vrijdag meldde zich een bij
zondere bezoeker in de Grote
Kerk in Tholen. Een bejaarde
man uit Vlaardingen maakte
vijftig jaar geleden als koper
smid het achtkantige deksel
voor de doopvont. „Het is des
tijds uit één stuk geslagen",
vertelde hij koster Chr. Don
ken. Met zijn kleinkinderen
kwam de man naar de kerk om
hen het werkstuk te laten zien
en op de foto vast te leggen.
holpen door zijn zoon Arthur, fo
to's. Het boekje biedt zowel exteri
eur- als interieurfoto's, plaatjes van
orgels, klokken en grafmonumen
ten. Op het omslag prijkt het 16e
eeuwse Tien-Gebodenbord uit de
Grote Kerk in Tholen, op de achter
kant de 15e eeuwse luidklok uit
Scherpenisse.
Zuurdeeg schrijft in zijn inleiding
over de Nehalennia-altaren uit de
Romeinse tijd, het oudst bekende
religieuze erfgoed uit onze streek.
In de zevende eeuw bracht de Ierse
monnik Willibrordus het christen
dom naar Zeeland. De vroegste ver
melding van een Thoolse geestelijke
is te vinden in een oorkonde uit
1203: Baldewinus van Scherpenis
se. Bij de restauratie van de Grote
Kerk in Tholen zijn restanten ge
vonden van een omstreeks 1360 ge
sloopte kerk en dat zijn de oudste
sporen van een kerkgebouw die op
Tholen zijn aangetroffen. Beelden
storm en reformatie beschrijft Zuur
deeg eveneens. Het protestantisme
kreeg niet meteen vaste voet op
Tholen, want nog in 1595 gingen
inwoners van Sint-Maartensdijk op
bedevaart en ook na 1600 werd van
af de kansel over de 'papen' ge
klaagd. De orgels en oude begraaf
plaatsen krijgen aandacht in zijn
boekje. Wal de beschrijving van de
kerkgebouwen en kerkelijke ge
meenten betreft, merkte Zuurdeeg
op dat hij 'geen goede oplossing
heeft gevonden voor de naamgeving
van de hervormde en gereformeerde
kerken die in 2004 al of niet zijn
overgegaan naar de Protestantse
Kerk in Nederland'.
„Toen hem het verzoek werd ge
daan om dit boekje samen te stellen,
reageerde Hans Zuurdeeg op de van
hem bekende wijze: zonder veel
woorden. Maar enkele weken gele
den kwam hij toch met enige trots
Wapens, oorlog en gevangenissen spreken altijd tot de verbeelding bij
kinderen. Dat bleek ook zaterdag weer met de eerste kinderstadswan
deling, die ter gelegenheid van de Open Monumentendag door de
Heemkundekring Stad en Lande van Tholen werd georganiseerd. Hoe
wel het aantal deelnemende kinderen achter bleef bij de verwachtin
gen, was de interesse bij wie meeliep groot. „Het moet duidelijk nog
groeien", aldus stadsgids Lianne van Voorst-Verhage die 's ochtends
een vijftiental kinderen mocht verwelkomen en 's middags slechts drie.
Het verzamelpunt van de kinder
stadswandeling lag bij de kanonnen
die bij het vorig jaar uitgegraven
deel van de veste staan opgesteld.
Daar vond ook het officiële startsein
van de monumentendag plaats. On
der het toeziend oog van gemeente
archivaris J. Zuurdeeg en W. Blaas,
voorzitter van de heemkundekring,
werden de twee kanonnen in gereed
gebracht voor wat letterlijk het
startschot van het evenement kan
worden genoemd. De beide kanon
niers F. Boogaart en G. Craushaupt
hebben vergevorderde plannen om
een historische vereniging in Tho
len in het leven te roepen. Die Ver
eniging Levende Historie Tholen
zou de paraplu moeten worden voor
het oude schuttersgilde dat beiden
willen heroprichten. Ook andere ac
tiviteiten, zoals bijvoorbeeld het af
schieten van de kanonnen met de
monumentendag, zouden onder die
vereniging kunnen vallen. Craus
haupt wil het een en ander nog na
der afstemmen met de heemkunde
kring. Samen met Boogaart werd
het nodige werk gemaakt van het
startschot. Met een wisser werden
beide kanonnen gereinigd. Vervol
gens werd het zwarte kruit in het af
fuit gebracht en het bijbehorende
stro met een ram aangestampt. Zon
der stro geen explosie, legde Craus
haupt later ook aan de kinderen van
de stadswandeling uit. Nu volgden
wel twee flinke klappen, tot ontzag
van de kinderen die werd aangera
den om de vingers in de oren te
stoppen. Kogels zitten er niet meer
in de kanonnen. „Anders zouden ze
met de explosie wel twee meter ach
teruit rollen. Daarom staan er ook
wieltjes onder de kanonnen."
Craushaupt legde in het kort de ge
schiedenis van beide kanonnen uit,
aangevuld door stadsgids Van Voorst
-Verhage. Beide kanonnen deden de
laatste jaren dienst als meerpaal in
de haven van Middelburg en zijn in
oude glorie hersteld. Zowel het 28-
ponds als het 30-ponds kanon waren
oorspronkelijk bedoeld voor de ver
dediging van Amsterdam. Ze zijn in
1823 in Luik gemaakt, een stad die
toen behoorde bij Nederland. Vol
gens Craushaupt hebben er ooit wel
zo'n dertig kanonnen rond Tholen
gestaan. De affuiten bij het Bolwerk
zijn niet meer origineel. „Daar be
taal je ook de prijs van een wagen in
de goede middenklasse voor." Van
Voorst-Verhage legde de geschiede
nis van Tholen als vestingstad uit,
en legde daarbij relaties met be
staande straatnamen zoals de Jan
van Blois, genoemd naar de man die
in de 13e eeuw opdracht gaf om de
stad te versterken. Na het bezichti
gen van de kanonnen op de stads
wallen ging het groepje kinderen,
vergezeld door hun ouders, naar het
stadhuis. Daar werd in de kelders de
toenmalige gevangenis bezocht.
Ook was er grote belangstelling
voor het in de hal geëxposeerde
beulszwaard, destijds gebruikt bij
onthoofdingen. Ook de boeien en
diverse martelwerktuigen spraken
tot de verbeelding. Zoals de roede
van justitie, een grof gesneden tak
met pijnlijke uitsteeksels. Voor een
van de jongens in de groep was het
duidelijk. „Daar werden bandieten
mee gegeseld."
Ook de Gasthuiskapel en de Grote
Kerk werden bezocht. Op elke plek
werd iets verteld over de plaatselij
ke geschiedenis en de gebouwen.
Tijdens de wandeling konden de
kinderen ook een puzzel oplossen.
Met het verspreiden van aanplakbil
jetten bij diverse middenstanders
was aandacht gevraagd voor de
stadswandeling. Ondanks dat viel
de opkomst 's middags tegen. Van
Voorst-Verhage was niet teleurge
steld. „Het is de eerste keer en dus
is het allemaal een verrassing. Je
weet niet wat je mag verwachten.
Het duurde wel langer dan ik had
gedacht. Het lag in de bedoeling om
een uur voor de wandeling uit te
trekken. In de praktijk loopt dat
flink uit."
De burgemeester spitste zijn toe
spraak toe op de Thoolse kerken,
omdat dit jaar 'religieus erfgoed'
het thema was van de open monu
mentendag. Het religieus erfgoed in
onze gemeente is te waardevol, te
mooi en te fascinerend om er zo
maar aan voorbij te gaan, zei Nuis.
„De vraag hoe wij dit alles voor hel
nageslacht kunnen bewaren, wordt
steeds pregnanter." Restauraties
kosten kerkbesturen steeds meer
hoofdbrekens. „Ik hoop dat de uit
spraak van de staatssecretaris van
cultuur - dat investeren in monu
menten hard nodig is teneinde ze vi
taal te houden en te ontwikkelen -
niet blijft bij een vrome wens, maar
ook leidt tot concrete plannen."
Omdat het erfgoed van ons allemaal
is, ziet de burgemeester daar ook
een taak voor zowel de provincie als
de gemeente.
Verder vindt hij dat monumentale
kerken - juist vanwege het feit dat
het erfgoed van ons allemaal is -
breder gebruikt kunnen worden dan
alleen om onderdak te bieden aan
kerkelijke gemeenten. „Dat maakt
het juist zo waardevol. Het gebouw
moet worden gebruikt uiteraard,
maar het mag toch ook worden be
keken, bezocht en bewonderd. Wie
stapt niet, tijdens een vakantie in
binnen- of buitenland, een kerk die
de deuren heeft openstaan binnen
om deze te bewonderen." Als stenen
en hout van de vaak eeuwenoude
kerken konden spreken, dan zouden
zij - aldus Nuis - een verhaal door
de eeuwen heen vertellen over ge
loof, over liefde, over twisten, over
verdrukking en over samenbinden.
„Zij weerspiegelen als het ware het
gedrag van mensen en de omgang
met elkaar." Voorzitter Blaas van de
heemkundekring wees erop dat
overheidsbijdragen om monumenta
le gebouwen in stand te houden
over het algemeen bescheiden zijn.
Zo'n gebouw draagt bij aan de leef
baarheid van een plaats, is een
beeldbepalend element, een oriënta
tiepunt. „Eigenlijk zou iedereen aan
zo'n gebouw zijn steentje moeten
bijdragen. Dat is een gedachte die
mij wel aanspreekt."
Open monumentendagen zijn er om
meer mensen intensiever in contact
te brengen met hun historische, ge
bouwde omgeving, zei Blaas. Hij
wilde bij religieus erfgoed niet al te
zeer de nadruk leggen op gebouwen
van oude datum. „Kerkelijke ge
bouwen van rond 1900 of van na de
Tweede Wereldoorlog vertegen
woordigen evengoed het religieuze
erfgoed." Ook bijvoorbeeld orgels,
klokken, doopvont, preekstoel, li
turgische gebruiksvoorwerpen en
gewaden, beelden, schilderingen en
grafzerken behoren ertoe. „Ik hoop
dat er voor, mag ik het de stoffelijke
elementen noemen, meer aandacht
komt en het onder de aandacht ge
bracht wordt", zei Blaas. Hij pleitte
voor een bord op de kerken met de
tekst 'De kerk is open, welkom'. Of
met een verwijzing naar tijdstippen
dat ze open zijn voor bezichtiging
of waar men terecht kan voor een
rondleiding.
Daarnaast vroeg Blaas aandacht
voor woningen, kantoren, kerken,
straatmeubilair en tekens in het
landschap die niet de status van
rijksmonument hebben maar wél tot
ons cultureel erfgoed behoren. Die
bij een opknapbeurt soms in de oor
spronkelijke staat hersteld worden,
maar vaker verloren gaan. „Daar
mee pleit ik niet voor het behoud
van alles. Nee, er moet ook veran
derd en aangepast worden. Maar
wél met behoud van cultuurhistori
sche elementen." Daarvoor is, wat
Blaas betreft, nodig dat de gemeen
te beleid ontwikkelt. Dat er 'ge
meentelijke monumenten' komen.
Jonge monumenten zouden in kaart
gebracht moeten worden als middel
om ze te behouden. De heemkunde
kring draagt daar op een bescheiden
manier aan bij via de fotowerk
groep, die elementen van het cultu
reel erfgoed vastlegt.
Zowel Blaas als de burgemeester be
dankten de vrijwilligers die tijdens
de open monumentendag zorgen dat
belangstellenden een kijkje kunnen
nemen in de verschillende gebou
wen. Nuis formuleerde aan het einde
van zijn toespraak een gedachte om
bij stil te staan: „Een generatie
springt niet in het oog door wat zij
heeft ontvangen van het voorge
slacht, maar door wat zij nalaat aan
het nageslacht. Daar ligt onze taak.
Tijd is daarbij kostbaarder dan geld.
want tijd is onvervangbaar."
Klaverblad. Stichting Het Klaver
blad Zeeland te Goes krijgt voor de
reguliere werkzaamheden als o.a.
patiëntenvoorlichting dit jaar
956.000 euro van de provincie en
voor cliëntenbeleid nog eens
111.000 euro extra.
Sigrid Brinkman en Hannckc Jop-
pe voorzagen de leerling van het
Calvijncollege uit Goes aan de in
formatietafel van de nodige inlich
tingen. En behalve boekjes hadden
ze ook nog stroopwafels en choco
lade te koop. Van de 30 boekjes
van gemeentearchivaris Zuurdeeg
over de kerken werden er in de
Maartenskerk 25 verkocht, naast
een behoorlijk aantal foto's van de
kerk, het gemeentehuis en de mo
len.
Niet alle jongeren waren blij. Pa
trick Potter kwam met zijn vriend
naar de Maartenskerk omdat hij er
zich op verheugd had Sint-Maar
tensdijk vanuit de kerktoren te
kunnen bewonderen, maar de toe
gang naar de trap was dicht. „Ik
voel me beledigd", riep Patrick,
terwijl hij zich met zijn skatebord
uit de voeten maakt.
Marjolein v.d. Vlies, werkzaam op
de Veste in Tholen, was positiever
gestemd. Zij begon om twaalf uur
in de hervormde kerk in Sint-An
naland en Fietste via Stavenisse,
Scherpenisse en Poortvliet naar
Oud-Vossemeer. „Ik woon vlakbij
de kerk aan de Ring in Sint-Anna
land, maar ik was er nog nooit in
geweest. In de vakantie stap ik el
ke kerk binnen en daarom was de
ze monumentendag een goede ge
legenheid om hier eens te kijken.
Gewoon nieuwsgierigheid, zoals
ik ook in de Willibrorduskerk in
Oud-Vossemeer ben geweest. Ja
renlang ben ik daar in de bus
langsgekomen en nu wilde ik die
kerk aan de Dorpsweg van binnen
wel eens zien."
In Stavenisse werd Marjolein ge
troffen door de inzet van de parti
culiere eigenaren voor herstel van
de slotrestanten aan het Bos. „Het
tuinhuis en de muur, herinnerend
aan de periode dat de familie Van
Tuyll van Serooskercke het in Sta
venisse voor het zeggen had, vond
ik dat er het meest uitsprong op
deze monumentendag."
Sint-Maartensdijk sloeg Marjolein
over op haar route omdat haar tijd
beperkt was. „En Scherpenisse
wilde ik in elk geval ook bezoe
ken, want de hervormde kerk daar
vind ik heel opvallend. Wat me
opviel was, dat je overal heel
vriendelijk ontvangen werd. Men
nam de tijd voor je. Het was niet
zo druk en je kreeg overal uitleg
en de gidsen konden er lekker over
vertellen. Al gauw raak je dan aan
de praat."
In Sint-Annaland, waar ouderling
W.P. Goedegebuure de rondleidin
gen verzorgde, speelde Marjolein
v.d. Vlies ook nog op het orgel in
de hervormde kerk, naast de vaste
organisten Katie van Winkelen en
Joke van 't Hof. „Zelf speel ik
piano en Für Elise lukte nog wel
aardig op het orgel. Het boekje
van de gemeentearchivaris over de
kerken heb ik ook gekocht, zodat
je thuis nog het een en ander kunt
nalezen. Jammer dat alle kerken
die in het boekje staan niet open
waren. Volgend jaar wil ik de an
dere plaatsen bezoeken. In Tholen
heb ik met de kunstroute al een
aantal monumenten daar bezocht,
maar er blijft nog genoeg over",
aldus de Sint-Annalandse lerares.
,Zeer leerzaam en boeiend'
C. Kwaak, rechts bij het doopvont, leidde in de Maartenskerk de bezoekers rond tijdens de Thoolse monumentendag.
schreef een 81-jarig echtpaar uit
Sint-Maartensdijk op de bezoe-
kerslijst. Interessante, mooie ge
bouwen', concludeerde een 66-ja-
„Die ken ik nog wel", zegt een bezoekster van de monumentendag tegen haar buurvrouw in de consistorie van de Maartenskerk, wijzend op
de foto van ds. Van Loon. De portrettengalerij van de predikanten begint bij ds. Was en eindigt bij ds. Den Hartog.
rige vrouw uit Numansdorp. Een
echtpaar uit Zuid-Holland kwam
voor de orgels naar de Thoolse
monumentendag en in menige
kerk werd het orgel bespeeld of
mocht de bezoeker zelfs achter de
klavieren plaatsnemen.
In de Maartenskerk te Sint-Maar
tensdijk waren er al voor tien uur
enkele bezoekers aanwezig en
rondleider C. Kwaak was toen al
op zijn post, zodat hij de mensen
direct ook binnen liet. Hij noteer
de 200 bezoekers, onder wie 50
kinderen. „De jonge generatie
toonde echt belangstelling voor
deze monumentendag", zegt
Kwaak, die twee kleine en twee
grote rondleidingen verzorgde met
4 tot 10 deelnemers. „Sommigen
stelden ook vragen. En de vier or
gelbespelingen van elk een half
uur trokken elk 10 tot 20 luiste
raars." Leen Heijboer en Vincent
Verkamman lieten o.a. psalmen,
gezangen en vrije improvisaties
horen.
De Maartenskerk telt veel bijzon
dere onderdelen, zoals de pilaar
schilderingen, de grafstenen en de
twee grafmonumenten: de tombes
van Floris van Borssele en van
Cornelis Liens, rentmeester van de
Oranjes.
Er kwamen bezoekers op af uit
Sint-Maartensdijk, Oud-Vosse
meer, Stad a.h. Haringvliet, Oss,
Hierden, Tholen, Dinteloord, Mid
delburg, Yerseke, Bergen op
Zoom, 's Gravenpolder, Maasland,
Middelharnis, Steenbergen, Ter-
neuzen en Numansdorp.
Kwaak keek terug op een zeer ge
slaagde monumentendag. „Alles
gebeurde in een ontspannen
sfeer." Ook de bezoekers bleken
tevreden. ,We hadden een mooie
middag en troffen allemaal gast
vrije mensen aan op Tholen', con
cludeerde een 75-jarige bezoek
ster uit Nijmegen.
De Thoolse monumentendag heeft
volgens voorlopige cijfers min
stens 950 bezoekers getrokken,
maar de gegevens waren nog niet
van alle monumenten binnen bij
de heemkundekring.
Tholen: hervormde kerk 170,
NPB 35, r.k. kerk 145, Gasthuis
kapel 70, rondleiding morgens
16 kinderen.
Oud-Vossemeer: Chr. Geref.
Kerk 17, Ambachtsherenhuis 61.
Sint-Annaland: hervormde kerk
40.
Stavenisse: hervormde kerk 60.
Sint-Maartensdijk: Maartens
kerk 200, Rehobothkerk 30, ge
meentehuis 80.
Sint-Philipsland: hervormde kerk
26.
de proefdruk aan mij laten zien. Dat
is Hans Zuurdeeg.... je hoort of ziet
hem na het verzoek niet meer, maar
opeens en op tijd is het er. Chapeau
voor het resultaat en hartelijk dank
voor jouw bijdrage. Je vertelde mij
dat je dit één van de lastigste op
drachten vond van de afgelopen tijd.
Maar het is prima gelukt", aldus de
burgemeester, die het boekje een
waardevolle aanvulling noemde op
de bestaande publicaties over Tho
len. Hij greep de gelegenheid aan
om de gemeentearchivaris - 'het le
vend archief van onze gemeente'- in
het openbaar te complimenteren.
Zuurdeeg bereikt in januari de pen
sioengerechtigde leeftijd en zal dan
afscheid nemen. „We zullen je mis
sen. Als mens, als archivaris en ze
ker ook vanwege je enorme parate
kennis", zei de burgemeester.
Nuis stelde dat de kerken een vast
onderdeel uitmaken van het Thoolse
leven. Bij een groot deel van de in
woners is door de jaren heen de
zondagse kerkgang gebruikelijk. De
vaak eeuwenoude kerken vertellen
hun eigen verhaal en dat van de ker
kelijke gemeenten die ze gebruiken
voor de zondagse samenkomsten.
De burgemeester noemde het religi
eus erfgoed 'waardevol, mooi en
fascinerend'. Hij bedankte Zuur
deeg, maar ook de heemkundekring
in de persoon van voorzitter Blaas,
met een attentie voor hun bijdrage
aan de monumentendag. Op zijn
beurt overhandigde Blaas aan bur
gemeester, gemeentesecretaris en
archivaris een exemplaar van het
door de stichting Open Monumen
tendag uitgegeven boekje 'Ge
bouwd op geloof'.
De toespraken in de koorkerk wer
den afgewisseld door zang van het
Smalstads mannenkoor. Dat bracht
vier religieuze nummers en daarna
'lichtere kost' zoals koorlid J. Fond-
se het aankondigde. „Wat klinkt dat
mooi! Deze ruimte is er duidelijk op
gebouwd om in gezongen te wor
den", vertolkte Blaas de gevoelens
van de toehoorders die allemaal met
een exemplaar van Zuurdeegs boek
je naar huis gingen. In de koorkerk
waren, ook zaterdag, de in het boek
je opgenomen foto's te zien in een
door ambtenaar Rinus Snoep ge
maakte diapresentatie.
Ter gelegenheid van de open monumentendag schreef gemeentearchivaris Zuurdeeg het boekje 'Kerken op Tholen en Sint-Philipsland'. Een
paar honderd exemplaren vonden zaterdag hun weg naar het geïnteresseerde publiek.
