Duitsers zijn vanmiddag van
Sint-Philipsland vertrokken
Vieren en herdenken
De laatste oorlogsmaanden op een Zeeuws eiland
Donderdag 4 mei 2000
EENDRACHTBODE, DE THOOLSE COURANT
13
Jaarlijks herdenken we het einde van de Tweede
Wereldoorlog en onze bevrijding van de Duitse
bezetting. Het is alweer 55 jaar geleden dat dat
plaatsvond, doch ondanks deze toch wel lange
periode zijn een aantal zaken opeens weer actu
eel. Zo bieden staatshoofden en regeringsleiders
excuses aan voor onrechtmatige daden die in
een bepaald land of tegenover bepaalde groepen
burgers zouden zijn gepleegd, is er een regeling
getroffen voor de vergoeding van verdwenen
Joodse tegoeden, is er sprake van schadever
goeding voor de gedwongen in Duitsland te
werkgestelde mannen en claimen bepaalde
groepen nog steeds sympathie of een monu
ment voor wat hen in 1940-1945 is overkomen.
door J. Kempeneers
Tankgeschut
Ondergronds verzet
Schoolschrift
Dikwijls luchtalarm
Geweren
Armeniërs
'Dodenherdenking
Tholen
Sint-Annaland
Sint-Philipsland
Tholen
Sint-Annaland
Scherpenisse
Poortvliet
Bij de generatie die het alles
heeft meegemaakt, leven nog
helder de herinneringen. Ge
sprekken worden erover ge
voerd en steeds weer komen
er onbekende zaken en ge
beurtenissen boven water.
Hetzij van degenen die het
aan den lijve hebben onder
vonden, hetzij van mensen
die aantekeningen maakten
in de periode zelf. Een en an
der kan voor de geschiedbe
oefening weer inspiratie ge
ven om dit verder aan de
vergetelheid te ontrukken.
Over dergelijke zaken be
treffende Sint-Philipsland is
nog vrijwel niets geschreven
en daarom wil ik dat in enkele
afleveringen in dit blad doen.
Daaronder wil ik rangschik
ken: het ondergronds verzet
in Sint-Philipsland, de ver
plichte evacuatie van een
aantal gezinnen naar Roosen
daal en de gedwongen arbeid
van mannen in Duitsland.
Verreweg de meeste mensen
die er bij betrokken waren,
zijn niet meer in leven. Door
gebrekkige berichtgeving en
het ontbreken van correspon
dentie zijn we aangewezen
op herinnering en overleve
ring. Toch kwamen er nieuwe
gegevens boven water. Als
belangrijkste nieuwe bron wil
ik noemen: de aantekeningen
van oud-inwoner de heer A.
Allewijn uit Goes, die hij over
de periode 1944-1945 met
grote nauwkeurigheid maak
te en die hij mij vriendelijk
toestond om te gebruiken bij
het schrijven van dit artikel.
Behoudens voorbij trekkende
konvooien Duitse soldaten
naar Schouwen-Duiveland en
de vele militaire vliegbewe
gingen, merkte men in Sint-
Philipsland aanvankelijk wei
nig van de oorlog. Het
normale werk bij de boer en
elders ging gewoon door en
daarnaast moest er gewerkt
worden voor de Wehrmacht,
aan de tankval bij de Sluis en
het vliegveld bij Haamstede.
Er gingen zelfs mensen naar
Frankrijk voor het maken van
verdedigingswerken. Daar
naast was er natuurlijk een
aantal onderduikers dat een
redelijk veilig onderkomen in
de gemeente had gevonden.
Ondanks deze betrekkelijke
rust was het voor de bewo
ners van Sint-Philipsland en
voor de vele daar aanwezige
evacués een grote opluchting
toen de bevrijders op 4 no
vember 1944 het dorp binnen
kwamen. Zonder strijd en
zonder geweld leek er voor
Sint-Philipsland een einde te
zijn gekomen aan ruim vier
jaar oorlog en bezetting. De
teleurstelling was echter
groot, toen bleek dat de op
mars van de Canadezen en
de Engelsen tot stilstand
kwam in dit kleine stukje Zee
land, dat sinds 1884 door de
Slaakdam was verbonden
met Noord-Brabant. Schou
wen-Duiveland en Goeree-
Overflakkee, het westelijke en
noordelijke buureiland, ble
ven - grotendeels geïnun
deerd - nog tot 7 mei 1945 in
handen van de bezetter.
Zes maanden lang lag Sint-
Philipsland daarom aan de
frontlijn en deze periode werd
voor het eiland de moeilijkste
uit de Tweede Wereldoorlog.
Infiltraties en beschietingen,
vanaf het land en uit de lucht,
kwamen regelmatig voor en
bovendien was er het gevaar
van de overkomende vliegen
de bommen, de V-1's, waar
van een enkele in de gemeen
te neerkwam. Regelmatig
Duitse krijgsgevangenen worden bewaakt door een eilandbewoner. Wie meer over deze foto's weet, kan hierover
contact opnemen met de redactie van de Eendrachtbode.
Een luchtfoto die de RAF in september 1944 nam van Sint-
Philipsland dat toen geïnundeerd was. De lichte plekken op
de foto, is het zonlicht dat weerkaatst op het water. In de
haven liggen schepen.
werd vanaf Sint-Philipsland
met zwaar tankgeschut ge
schoten naar de nog bezette
buureilanden en binnen de
kortste tijd werd dit vuur door
de Duitsers beantwoord. Dit
tegenvuur was uiteraard ge
richt op de plaatsen waar het
geschut stond opgesteld. Dat
was het geval bij de waterto
ren, bij Buitenlust, de Groene-
weg, het Stoofje en niet te
vergeten de Zuidweg in Anna
Jacobapolder, van waaruit
Bruinisse het zwaar te verdu
ren kreeg.
Over dit verzet doen veel ver
halen de ronde. De één zou er
al meer aan hebben meege
daan dan de ander. Oud-huis
arts P. Allewijn, thans woon
achtig te Kapelle, is daar heel
duidelijk in. Bij hem ontbreekt
de lust om de Sint-Philips-
landse verzetsdaden op te
schroeven en nog minder om
degenen die er bij waren be
trokken, op te hemelen. De nu
80-jarige oud-Fluplander Piet
Allewijn ging in 1939 medicij
nen studeren te Leiden. De
universiteit werd echter al in
oktober 1940 gesloten. Zijn
studie lag daardoor stil en hij
kwam in contact met zijn
vroegere scheikundeleraar,
tevens verzetsman, Juten,
van de HBS te Bergen op
Zoom. Hier werden de gevoe
lens om zich met verzetsacti
viteiten bezig te houden ge
boren. In 1942 hervatte hij zijn
studie te Utrecht, maar ook
daar gooiden oorlogshande
lingen in 1943 roet in het
eten, alle universiteiten wer
den gesloten. Allewijn wei
gerde de loyaliteitsverklaring
te tekenen en aangezien hij
zijn ouders geen risico wilde
laten lopen om in zijn plaats
te worden opgepakt, dook hij
niet onder maar accepteerde
tewerkstelling in Duitsland.
Met tien medestudenten ging
hij in mei 1943 in een Rooms-
Katholiek ziekenhuis te Mün-
chen (waar de nonnetjes nog
voor een groot deel de dienst
uitmaakten) aan de slag als
verpleger.
Tijdens hun verblijf werd het
ziekenhuis enkele keren ge
troffen door een bombarde
ment en vooral toen konden
de studenten zich verdien
stelijk maken. Als beloning
mochten twee van de tien
jongens in november 1943
met verlof naar Nederland
om kleding op te halen voor
het naderende koude jaarge
tijde. Hier moest echter voor
worden geloot en Allewijn gaf
zijn vrienden al bij voorbaat
te kennen dat hij, als hij daar
bij zou zijn, zou onderduiken.
Inderdaad trok Allewijn een
van de hoogste troeven en zo
mocht hij samen met een
Haagse collega met verlof. Ze
verzamelden de kleding, maar
de Hagenaar moest op de te
rugweg het gehele pak mee
torsen. Piet bleef met een 'ge
broken arm' met afschuifbaar
gips achter in Sint-Philips
land. Hij pakte het contact
met Lauw Beurkens en Jo
hannes Reinhout weer op. En
kele weken dook hij onder op
een boerderij, maar daarna
keerde hij terug naar zijn ou
derlijk huis aan de Voorstraat.
Als de situatie te riskant was,
sleet hij zijn tijd op een zol
derkamertje en zonodig in de
schuilhut op de houtzolder
van vader Allewijn. Papieren
had hij nauwelijks en er werd
ook niet gecontroleerd. De
verdere periode van de oor
log kon hij dan ook vrij rond
lopen.
Aan inlichtingenwerk werd er
volgens Allewijn weinig ge
daan. Toch, het verzet lokte
hem weer en hij volgde Jo
hannes Reinhout, die inmid
dels hulpcommies in Huijber-
gen was geworden, op als
commandant van de Sint-Phi-
lipslandse Orde Dienst (O.D.).
Tevoren werkte Reinhout als
arbeider bij W.C. van Nieu-
wenhuijzen, wiens woning
open stond voor de mannen
van de O.D. Met Lauw Beur
kens en de gemeenteambte
naren Bas Bossers en Jo
Schot vormden zij de kern
van de verzetsactiviteiten. Het
distributiekantoor in de oude
school was hun vergader
ruimte.
Alie Allewijn, de broer van
Piet, behoorde niet direct tot
de vaste kern, maar was er
wel enthousiast bij betrok
ken. Van groot belang voor la
ter was dat hij dagelijks aan
tekeningen maakte over de
gebeurtenissen. Hij deed dat
in een heel klein agendaboek
je, hij heeft er nu zelf soms
moeite mee om zijn micro
schrift van toen te ontcijferen.
In een schoolschrift werden
de activiteiten van de verzets
groep, van de laatste zes we
ken voor de bevrijding, dage
lijks opgetekend. Niet alleen
dat, maar hij tekende ook de
exacte data op van militaire
voorvallen uit de periode
1944-1945. Met enige trots
kan hij nu deze documenten
uit zijn dossier 1940-1945 la
ten zien.
In de 'dagboeken' treffen we
Ds. P. Holst was zeer anti-Duits en moest met zijn gezin uit Sint-Philipsland weg. In ballingschap werd hun dochter Nelly
Paulina geboren, nog net voor de bevrijding van Sint-Philipsland. Holst was Hervormd predikant in Sint-Philipsland van
1942tot 1946.
ook de namen van de overige
betrokkenen bij het verzet
aan. Behalve P. Allewijn, de
commandant van de O.D.-
groep, waren dat plaatsver
vangend commandant L.
Beurkens, politieman C. van
de Velde, M. Noorthoek, C.M.
Stouten, A.M. Everaers, M.
Breeman, C. Quist F. Kaas
hoek, W.J. Beurkens, M. Kaas
hoek, J. Goudzwaard, K. Ver
wijs, ordonnans W. van
Dommelen en M. Everaers. Bij
de telefoondienst waren G.
van der Dussen, gids C.A. van
Nieuwenhuizen, C. Feleus,
gids J. de Vries en J. Kaas
hoek. De heren J.J. Schot en
B. Bossers verzorgden de ad
ministratie en zij verstrekten
ook de bonkaarten voor le
vensmiddelen.
De organisatie was dus per
fect geregeld. Bij P. Neele (Piet
van Leun) werd rond de bed
stede, waarin de radio zat ver
stopt, vrijwel dagelijks naar
het nieuws van de Engelse
zender geluisterd. Dochter
Leuntje van de Velde-Neele
herinnert zich dat huisarts
J.J. de Groot de berichten
voor de luisteraars vertaalde.
Bij onraad verdween de radio
tussen de aardappelbedden of
onder het stro in de volkstuin
tjes achter de woningen van
de Achterstraat. Ook van Kees
Neele (Kees van de Sjap) is
bekend dat hij zich met ver
zetsactiviteiten bezig hield. Hij
wist onder andere één van de
negen bemanningsleden die
per parachute uit het aange
schoten vliegtuig bij de Punt-
hoeve sprongen, te verber
gen. De piloot, die bij de
Henriëttehoeve in de bomen
neerkwam, kon worden ver
stopt en werkte daarna nog bij
W.C. van Nieuwenhuijzen op
het land. Hij werd daar schuil
gehouden en bleef zodoende
uit handen van de Duitsers.
Nadat de woningen en boer
derijen in de buurtschap de
Sluis, op enkele na, waren af
gebroken, werd in februari
1944 de Anna Jacobapolder
geïnundeerd en werden de
bewoners geëvacueerd. In die
buurt zaten, volgens Allewijn,
ook de meeste Duitse militai
ren. Anna Jacobapolder werd
'Sperrgebiet' en was derhalve
niet voor iedereen toeganke
lijk. Ook de Prins Hendrikpol
der werd geïnundeerd, maar
in de Oude Polder, en dus in
het dorp Sint-Philipsland, ver
anderde er niets. In de
Schoolstraat zaten slechts een
gering aantal Duitsers in een
huis als wachtpost. Vanuit de
toren van de Hervormde kerk
kon de omtrek in de gaten
worden gehouden.
Hier volgen enkele aanteke
ningen uit de agenda van Alie
Allewijn. Ze hebben meestal
betrekking op Sint-Philips
land, maar een enkele keer
maakte hij wel eens een uit
stapje.
'4 juni 1944: Rome vanavond
gevallen.
6 juni: Vanmorgen invasie be
gonnen in Frankrijk.
5 juli: Rien getrouwd in Rot
terdam.
19 juli: Vanmorgen weer zeer
veel, circa 1000, vliegtuigen
overgekomen, richting zuid
oost Duitsland.
20 juli: Circa 1000 vliegtuigen
overgekomen, richting zuid
oost; 9 bemanningsleden
springen boven Sint-Philips
land per parachute uit een
vliegtuig. Bomaanslag op Hit-
Ier.
21 juli: Weer veel vliegtuigen,
richting zuidoost. Burgemees
ter ondergedoken.
25 juli: We moeten weer om
10 uur in huis zijn (voorheen
11 uur).
26 juli: Door de Feldwebel op^
gepakt, omdat ik na 10 uur
buiten was, persoonsbewijs
afgenomen.
27 juli: Na anderhalf uur pra
ten in het huis van Kunst, per
soonsbewijs teruggekregen.
21 aug: Schot weer leider dis
tributie (was sinds 2 mei '44
geschorst).
30 aug: Ds. P. Holst opgepakt,
maar nog teruggekeerd.
1 sep.: Jan de Jager (18 jaar)
bij de Heense Molen door een
Amerikaans vliegtuig doodge
schoten.
2 sep.: Ds. P. Holst met zijn
vrouw vertrokken.
3 sep.: De Duitsers zijn van
middag van Sint-Philipsland
vertrokken met medeneming
van 10 paarden en 5 luchtban
denwagens. Amerikanen Brus
sel binnengetrokken.
4 sep.: 6 uur vanavond is Jan
de Jager (te Sint-Philipsland)
begraven. (Op het graf sprak
Ds. J. Spoelstra en liet zingen
Psalm 115:9. (J.K.)).
5 sep.: Vliegtuigen doen aan
vallen op schepen in Mastgat-
Zijpe, twee schepen bij Kar-
reveld beschoten. Dikwijls
luchtalarm te Sint-Philipsland,
nog veel wind.
6 sep.: Het schieten in het zui
den komt dichterbij.
12 sep.: Mooi weer, van voor
middag zwaar bombardement
in het zuiden. Het geronk van
vliegtuigen is de hele dag
door niet van de lucht ge
weest.
14 sep.: Mooi weer, 4 jagers
doen een aanval op twee wa
gens met paarden bespannen,
die voor de weermacht rijden;
één paard dood.
17 sep.: Vanmorgen Zijpe ge-
bombardeert door 18 viermo
torige bommenwerpers. Het
ogenblik is gekomen: trans-
port- en zweefvliegtuigen en
Nederlandse jachtvliegers.
18 sep.: nog meer trans-
port- en zweefvliegtuigen dan
gisteren (zelfde richting). En
gelse krijgsgevangenen ko
men in groten getale lopend
over de Nieuwe Weg.
19 sep.: Mooi weer, vluchten
de Duitse soldaten.
24 sep.: Is het oorlog? We
merken er niets van, behalve
het eten'.
Nog enkele voorvallen waar
de O.D. bij betrokken was, wil
ik hier noemen. In het dag
boekje van Piet Allewijn te
kent zijn broer Alie op 20 sep
tember 1944 op dat er ge
regeld Duitse soldaten over
de Nieuwe Weg komen, die te
kennen geven dat ze hun ge
weren willen afgeven als ze
maar kunnen onderduiken.
Alie keek 's avonds om 9 uur,
dus na 'spertijd', nog even
door de poort aan de Achter
straat en zag dokter De Groot
en Kees van Nieuwenhuizen
met vijf Duitse soldaten door
de straat komen. Eerst werd
bij Piet de Ruijter aangebeld
en daarna op het postkantoor.
Uiteindelijk werden de militai
ren, inmiddels waren het er
zeven, ondergebracht in de
woning van de weduwe
Kunst, nu Schoolstraat 16. Dit
huis was al een half jaar in ge
bruik bij de Duitse weer
macht. De Duitsers hadden er
genoeg van, zodanig dat ze
geen enkele motivatie meer
hadden om zich nog te verzet
ten. Ze werden dan ook zon
der problemen door politie
man Van der Poel ontwapend.
Rond de Engelse zender bij
Piet Neele werd dit voorval na
middernacht door Piet Alle
wijn, Lauw Beurkens en Jo
Schot besproken. Ze vonden
het jammer dat dit kluifje van
tussen hun vingers was ge
glipt. De volgende dag wer
den de Duitsers door Piet Alle
wijn en Jan Schot van brood
en drinken voorzien. Ze vroe
gen hen waar hun wapens
waren gebleven, waarop ze
vertelden dat die door de poli
tie op de zolder waren ge
bracht. Nader onderzoek wees
uit dat ze in een kast achter
slot stonden. Gewapend met
een bos sleutels van vader Al
lewijn begaf Piet zich 's
avonds naar de zolder en hij
vond een passende sleutel om
de geweren te bemachtigen.
Even later lagen ze onder de
koolbladeren in de tuin van
vader Allewijn. Piet en en
Lauw brachten ze vervolgens
met de meeste spoed naar de
boerderij van Van Nieuwen
huijzen in de Kramerspolder.
Uiteraard was dit tegen de zin
van Van der Poel gebeurd en
deze beval de Duitsers de ko
gels alleen aan de politie af te
geven. Enkele witte armban
den met 'politie' erop brach
ten hier uitkomst. Ook de 246
kogels waarover ze nog be
schikten, werden op de boer
derij in de Kramerspolder on
dergebracht. De volgende
dag, 23 september, hadden de
O.D.'ers een gesprek met poli
tieman Van der Poel. Deze had
er geen bezwaar tegen om
voortaan onder de comman
dant van de O.D. te staan,
overigens niet onder zijn on
dergedoken collega.
De Hervormde predikant ds. P.
Holst was erg anti-Duits. Hij
schroomde niet om vanaf de
kansel aanstootgevende uitla
tingen te doen en op 31 au
gustus, de verjaardag van ko
ningin Wilhelmina, liet hij in
de kerk enkele coupletten van
het Wilhelmus zingen. Hij wei
gerde ook om een N.S.B.-
meisje over te trouwen in de
kerk.
Blijkbaar bleef een en ander
niet onopgemerkt en het leid
de ertoe dat het predikantsge
zin, op last van de Duitsers,
Sint-Philipsland moest verla
ten. Het vertrok op 2 septem
ber 1944 naar Asperen en kort
daarop naar Reeuwijk, waar
hun dochter Nelly Paulina op
2 november 1944 - twee da
gen voor de bevrijding van
Sint-Philipsland - in balling
schap werd geboren. Kort na
de bevrijding keerde het gezin
weer naar Sint-Philipsland te
rug en nam ds. Holst zijn werk
in de Hervormde Gemeente
weer op.
Op Zondag 24 september
werd er in de Hervormde
Kerk tweemaal een leesdienst
gehouden. De week die volg
de, werd er door het com
mando van de O.D. met enke
le burgers, onder wie B.J.
Quist en C.H.A. Stols en W.C.
van Nieuwenhuijzen, gespro
ken over het eventueel aan
stellen van een nieuwe bur
gemeester. Er was op 25
september ook een onder
houd gepland tussen de poli
tiemannen Van der Poel en
de ondergedoken Van de Vel
de. Schot zou bemiddelen,
maar het gesprek kon niet
doorgaan.
Te Steenbergen sloeg de de
motivatie onder de bezetters
eveneens toe. Op 27 septem
ber kreeg O.D.-commandant
Piet Allewijn bezoek van twee
collega's uit Steenbergen. Zij
zochten een plaats voor 50
krijgsgevangen Armeniërs.
De volgende morgen trokken
Allewijn en Beurkens naar de
geïnundeerde Anna Jacoba
polder om een onderkomen
te zoeken. De schuur van Piet
Boudeling leek geschikt, maar
de komst van de Armeniërs
ging nog niet door.
Een nieuw probleem diende
zich vervolgens aan. Schilder
Jan van Elsacker was bij L.J.
van Nieuwenhuijzen (loco
burgemeester) geweest en hij
had gezegd dat de Duitsers
uit het huis van zijn zuster in
de Schoolstraat moesten. Als
dat niet gebeurde, zou hij wel
eens verder zien! Ook tegen
dokter De Groot was de schil
der stevig te keer gegaan. „Er
zit vuiligheid in het dorp",
had Jan gezegd. Het werd
een roerige week.
Wordt vervolgd...
De omgeving van de Eendenkooi in de zomer van 1944.
Het feit dat het dit jaar 55 jaar gele
den is dat de Tweede Wereldoorlog
tot een einde kwam, wordt in enke
le plaatsen aangegrepen om dit keer
op 4 of 5 mei activiteiten op touw
te zetten. Een beknopt overzicht
van alles wat er te doen is, treft u
hierbij aan.
19.15 u. Leden Nationale Reserve
betrekken dodenwacht bij monu
ment in het Bosje.
19.45 u. Koraalmuziek door Con
cordia, gevolgd door de Last Post.
20 u. Twee minuten stilte, gevolgd
door het Wilhelmus waarna kran
sen worden gelegd. Canticum zingt
een aantal liederen.
18.45 u. Dienst dodenherdenking,
N.H. kerk.
19.35 u. Koraalmuziek Acceleran
do bij streekmuseum, gevolgd door
klokgelui, trompetsignaal en twee
minuten stilte.
20.02 u. Kranslegging bij Engelse
graven op oude begraafplaats.
19.15 ti. Geestelijke liederen Con
cordia op de muzieknis. Aanslui
tend klokgelui, de Last Post, om 20
u. twee minuten stilte gevolgd door
het Wilhelmus.
v.a. 13.30 u. Kunstroute in de bin
nenstad.
19.30 u. 'Oranje' koor- en samen-
zangavond, N.H. kerk.
7-13 u. Oliebollenverkoop WIK
aan de Ring.
8.15-8.30 u. Koraalmuziek.
10-12.30 u. Rommelmarkt Accele-
-v-
rando in de Sakofahal.
14-17.30 u. Zeskamp WHS op het
sportveld.
19.30 u. Rondgang Accelerando
met kinderoptocht versierde fietsen
e.d.
8.30 u. Opening door de burge
meester.
8.35 u. Ontbijt op de Hoge Markt
(2-12 jaar).
9.45 u. Spelen voor peuters en
groepen 1 t/m 4; en voor groepen
5 t/m 8, en tot 16 jr.
14.30 u. Skeelerwedstrijd op de
Houwer (8-12 jr. en v.a. 13 jr.).
15.30 u. Spelen voor volwassenen
(v.a. 16 jr.) op het Pluimpotter-
rein.
20.30 u. Bevrijdingsbal in Hol
land Huis.
14 u. Optocht met versierde wa
gens en fietsen.
18 u. Zeskamp op Kerkplein en
Markt.
v - y
