Wat weten we van onze voorouders?
[S
T
-Jö
Ti.
MAGAZIJN VERKOOP
NERGENS GOEDKOPER
1795.-
495.-
49.-
950.-
1245.- 695.-
140.-
895.-
BOUMAN POTTER'S
qp
1395.-
s
m*\±
arbeidsbureau
vrijdag en zaterdag
van 10.00 tot 17.00 uur
IN POORTVLIET GAAT ER EEN WERELD VOOR JE OPEN
Pt""
rv
-v~rf3j
"V
7 T"~l
rrn
lil
li
"T-E|+
F
L' L
Llrn
flakkee expresse bv
INDUSTRIETERREIN POORTVLIET
EVELANDER
Gaat u maar rustig
slapen. Wij verhuizen uw
meubelen als eieren.
Totale opruiming in de
speciale Multihal van
Bouman Potter
Op het industrieterrein in
Poortvliet
Extra
Opruiming
Extra
Opruiming
Showroom
modellen
nu extra
afgeprijsd
Extra
Opruiming
EENDRACHTBODE, DE THOOLSE COURANT
Donderdag 5 augustus 1993
door A.J. Smits
Butterfabriek vroeger
stamphuis?
De Koe
Geliquideerd
Van fabriek tot boerderij
ESTHETICA
OPLEIDINGEN
GOES
Uiv (loop)baan begint
bij het arbeidsbureau!
Landelijk erkend installatiebedrijf Lid van het V.N.I.
verhuizingen - verpakkingen
Flakkee Expresse-
opvallend goed in verhuizen
(voor particulier en bedrijf)
jttif
In de Multihal altijd
de laagste prijs
Aktie OP= OP
995.-
1995.-
Partij 1 e klas bankstellen sp,e9el
eiken met leer
AKTIE OP OP
350.-
650.-
Het kan gewoon niet goedkoper.
1895.-
895.-
49.-
895.-
495.-
10
Ons vorig artikel eindigde met de
vermelding, dat Abraham Smits
in 1898 in een nieuwgebouwd
huis, op de plaats van de
gesloopte meestoot, ging wonen.
Het is het eerste huis vanaf de
'butterfabriek', waar nu nog een
kleinzoon van Abraham woont.
Hij trok er in met vrouw en negen
kinderen; zijn oudste dochter
was toen 14 jaar. Zij huwde op
z3 augustus 1906 te Stavenisse
met Adriaan de Wit, een schipper
van Sint-Maartensdijk. De twee
jongste zonen van Abraham zou
den nog in dit nieuwe huis gebo
ren worden.
Evenals alle Smitjes die voor en
met hem leefden, vond hij in een
mengeling van beroepen een
middel van bestaan voor zijn tal
rijk gezin. We zagen hem al han
del drijven tijdens zijn bodedienst
op Bergen. Daarnaast boerde hij
op land dat hij in eigendom had
en pachtte van het Kroondomein.
Maar ook slopen en bouwen was
een kolfje naar zijn hand. Omdat
hij in het begin zeif geen stal of
berging had, huurde hij op "t oef-
je' van Adriaan Quist een schuur.
Als het hem tussen zijn gewone
werk uitkwam, was hij bezig met
het slopen van een grote boerde
rij, waarvan alleen het woonhuis
moest blijven staan. Nu nog
woont daar Toon de Boer in An-
navosdijk. Met het sloopmateri
aal van de boerderij herbouwde
hij een door hem gekochte
bouwval op de Stoofdijk. Nu had
hij een eigen schuur, weliswaar
niet helemaal naar zijn zin omdat
het een eind van zijn huis van
daan was. Maar onverwachts
kwam er een mogelijkheid om
zijn streven, huis en schuur onder
één dak te hebben, te verwezen
lijken.
Of dit in werkelijkheid helemaal
waar is, of dat er nieuwbouw of
een verbouwing heeft plaatsge
vonden, is tot nog toe onduide
lijk. In ieder gevaal, we vertelden
dat reeds, is in 1884 de zoge
naamde koude stoof gesloopt.
Ook de woning van de droger, die
op het oosteinde van de stoof in
gebouwd was en de 'Heerlijk
heid' genoemd v erd, moest
tegen de vlakte. De laatste droger
- hij was de bedrijfsleider en
eerstverantwoordelijke functio
naris in het hele fabricageproces
- woonde er met zijn gezin tot
kort voor de sloop. De woon
omstandigheden waren de laat
ste jaren nog minder dan slecht.
Als het regende, lagen de men
sen met bekkens en teilen op
bed. Het noodgedwongen ver
trek uit de dienstwoning met de
fraaie naam was het gezin dan
ook niet onwelkom.
Achter het opschrift boven dit ka
der plaatsten we een vraagteken.
In de akte van verkoop van de
meestoof lezen we: 'Vierde per
ceel. Het stamphuis van steen en
met pannen dak, de fundamen
ten, de steenen muren dienende
tot afscheiding van de maalka-
mer en machinekamer met der-
zelver bezoldering en
bevloering.Voor afbraak'. Dit
perceel is bij de publieke veiling
voor 650 gulden gekocht door
Cornelis van der Lek de Clercq,
die voor 9/16 deel eigenaar van
de meestoof was. Ook perceel 5
en 8, waaronder inventaris en
schoorsteen van het stamphuis,
liet hij voor zich kopen. De andere
percelen kwamen in handen van
aannemers en een metselaar,
kennelijk om de sloopmaterialen
te hergebruiken. In die tijd gooide
men alles zo maar niet op de
schroothoop. Kunnen we nu uit
deze gegevens de conclusie trek
ken dat de afbraak van het
stamphuis niet doorgegaan is?
We zouden het bijna denken. Ook
nog, omdat er altijd gezegd is dat
de 'butterfabriek' het voormalige
stamphuis was.
Op 22 april 1895 wordt ten kan
tore van notaris Jasper Franse de
oprichting vastgelegd van de
'Coöperatieve Stoomroomboter-
fabriek de Koe' te Stavenisse.
Ons eiland, en vooral de noord
westhoek, is altijd overwegend
landbouwgebied geweest. Toch
werden er op de meeste boerde
rijen wel melkkoeien gehouden.
V v - P - r v v v V v V v_ t>v 0)
De roomboterfabriek - nu het bedrijf van C. den Hollander - aan de Stoofdijk, zoals ze was vóór 1919.
Een gedeelte van de melk diende
voor eigen gebruik en dat van
knechten en arbeiders die bij de
boerderijen woonden. Op het
dorp had iedere koeiboer zijn
vaste klanten, die iedere morgen
verse melk kwamen halen. De
rest van de melk werd gekarnd.
En de boter die men niet voor ei
gen gebruik nodig had, werd
meestal aan winkeliers verkocht.
Van margarine had men in die tijd
nog geen weet op het platteland.
De 'kunstbutter' was al wel in
1869 uitgevonden, maar werd al
leen maar in de steden gecon
sumeerd.
Op Stavenisse waren een paar
vooruitstrevende boeren, die van
de omslachtige boterbereiding op
de boerderij afwilden. Zodoende
kwam men tot stichting van 'de
Koe'. Het stamphuis zal na wat
verbouwingen ingericht zijn tot
machinale boterbereiding. Er le
ven nog mensen, die zich de lek
kere karnemelk en de goede
boterkwaliteit van de fabriek her
inneren.
Lambrecht Quist was de man die
de algehele leiding op de fabriek
had. Zijn zoon Pieter was tweede
man en dan waren er nog een
paar mensen in vaste dienst. Er
was ook een kantoorruimte
waarin Marinus Pieter Tazelaar,
als vaste boekhouder, de bedrijfs
administratie bijhield.
De brandstof voor de stoomma
chine leverden de boeren zelf.
Geen steenkool, maar mutserds
en kliefhout, dat er in overvloed
was. Voor boerengeriefhout en
brandstof was men in die tijd, die
nog niet eens zo ver achter ons
ligt, op zichzelf aangewezen.
Langs de wegen, rond boerderij
en en weilanden, en plaatsen
waar de grond minder geschikt
was voor de teelt van landbouw
gewassen, plantte men bomen.
Hoofdzakelijk wilgen (kopbo-
men), populieren, maar ook ol
men die het duurzamer hout
leverden.
Iedere morgen brachten de boe
ren uit de wijde omgeving met
paard en kar de melk aan de fa
briek. Die van verderaf kwamen,
stalden hun paard in een aange
bouwde stal en benutten tevens
de tocht naar het dorp om bezoe
ken af te leggen of boodschap
pen te doen. In de loop van de
dag werd het dan een geloop van
mensen van het dorp naar de fa
briek, om karnemelk en boter. De
boter die men niet op het dorp
verkocht werd, werd in houten
vaatjes verpakt, met de beurt
schippers naar andere plaatsen
verzonden.
Wat moet dat toch wel een rusti
ge tijd en een gemoedelijk leven
geweest zijn; althans zo lijkt het
ons. Want evenals nu hadden de
mensen en bedrijven toen ook
hun zorgen en problemen.
Na minder dan een kwart eeuw
bestaan te hebben, wordt 'de
Koe' geliquideerd. Wat precies de
oorzaken van het sluiten van de
boterfabriek geweest zijn, is door
het ontbreken van schriftelijke
gegevens niet te achterhalen.
Voortgaande industrie, schaalver
groting, economische neergang
in de oorlogsjaren 1914-1918, zul
len meegespeeld hebben bij het
beëindigen van het op smalle ba
sis draaiende bedrijf.
Om uit de dreigende problemen
te komen, zijn op 15 juli 1915 de
statuten van de coöperatieve ver
eniging nog gewijzigd. Maar ook
dat kan het definitieve einde niet
meer tegenhouden. In de zomer
van 1918, op 24 juni vier maan
den voor het einde van de eerste
wereldoorlog, komen de leden in
een algemene vergadering bijeen.
Dan valt het besluit 'te willen
overgaan tot de openbare ver
koop van het gebouw der fabriek
op het kadastrale perceel C no.
352 zonder erfpachtsrecht - voor
afbraak; 2e Koop. De houten
schutting - voor afbraak; 3e
Koop. Het recht van erfpacht, tot
den vijftienden November negen
tienhonderd een en dertig, van
perceel C 352 groot vijf aren 20
centiaren, en no. 387 groot 60
centiaren tot 1 Mei 1925, en op
perceel C 511 groot 1 are 41 cen
tiaren'.
De openbare verkoop heeft
plaats op 10 juli 1918, door nota
ris Jan Meulenberg, in opdracht
van 'Marinus Cornelis Steendijk,
Leendert Gerardus Tuynman en
Jacobus Droogendijk, allen land
bouwers, wonende te Stavenisse,
tezamen uitmakende het Bestuur
der Coöperatieve Stoomroombo-
terfabriek 'de Koe', gevestigd te
Stavenisse. Na voorlezing van -
de voorwaarden enz. - aan de ge
gadigden te hebben gedaan, is
tot verkooping overgegaan, met
den volgenden uitslag. De massa
van den eersten tot en met den
derden koop, het erfpachtsrecht
met den opstal is toegewezen
voor de som van Vier Duizend
Gulden, aan den hoogsten bieder
Abraham Smits Marinuszoon,
landbouwer wonende te Sta
venisse'.
Tot veler verrassing is de naaste
buur de koper van de fabriek. In
de verkoopvoorwaarden was op
genomen, dat de gebouwen met
inventaris voor afbraak moesten
worden verkocht. Misschien met
de gedachte dat er weinig be
langstelling voor het gebouw als
zodanig zou zijn, en dat bij sloop
de geldelijke opbrengst hoger zou
liggen. Deze voorwaarde zal niet
bindend geweest zijn. Het
strookte ook niet met de bedoe
ling van de nieuwe eigenaar.
Abraham had voor zichzelf een
heel ander plan in het hoofd.
Aanvankelijk begon hij wel te slo
pen aan de stoommachine, die
met toebehoren voor oud ijzer
verkocht werd. De hoge fabrieks
schoorsteen liet hij door de ge
broeders Lambrecht en Adriaan
Quist afbreken, binnenmuren
haalde hij weg en bouwde
met dezelfde stenen nieuwe op.
Alles bij elkaar pleegde hij een in
grijpende verbouwing en zo
kreeg zijn plan, om in een gedeel
te van de fabriek een huis te bou
wen, meer gestalte. Als
fundering van de binnenmuren
benutte hij de muren van de twee
grote kelders die indertijd voor
het bewaren van melk en boter
gebouwd waren. De zijgevels van
de fabriek waren erg laag. In het
gedeelte waar het huis inge
bouwd werd, moest de muur op
getrokken worden. Wat gaven de
grote ramen in deze muur een
prachtig uitzicht over 't Nieuw-
landje en de toen nog lage zee
dijk op het Keeten. Ook langs de
Stoofdijk werd de muur opge
metseld en daarin 'mendeuren'
geplaatst. Door het verhogen van
de zijgevels kreeg het gebouw
een gebroken daklijn.
Abraham, die intussen de zestig
al gepasseerd was toen hij in de
'butterfabriek' trok, kon terug
zien op een opmerkelijke presta
tie. In huis en schuur had hij
ruimte te over. Wat zijn er ontel
bare 'voeren' tarwe de fabriek in
gereden. Ook van kleine boeren
die zelf geen schuur hadden en in
de fabriek een 'vek' of een 'dilt'
huurden. Men noemde dat 'schu
ren'. En in de vroege wintermor
gen hoorde men van verre het
geklip-klap van de 'vluiers', die de
kostbare tarwekorrels uit de volle
aren sloegen.
Wie sprak er niet over het
Zeeuwse witte tarwebrood?
Waar is dit alles gebleven? Ver
dwenen en vergaan! Ons rest
slechts een weemoedige herin
nering. Toch, hoe men het dorp
ook nadert over land of uit zee,
nog altijd markeert het hoge dak
van de fabriek het silhouet van
de Stoofdijk.
Bronnen: Gemeentearchief Tho-
len. Kadastrale atlas dl. 2. Fami
liepapieren. Ds. P.J. Steinz,
Leerrede op het sterven van En
gel Moerland. Rijksarchief Mid
delburg.
Een erkende vakschool
met 20 jaar ervaring.
Schoonheidsverzorging
Voetverzorging
Studiefinanciering
Koning
straat 1
GOES
•Stivas
Sepvo
01100-
51064
VACATURES
SCHOONMAKER Mlv
DE BAAN: Schoonmaken van kantoren en bedrijven.
DE VEREISTEN: Ervaring in het vak is gewenst,
opleiding is niet belangrijk.
DE WERKPLEK: Tholen/Bergen op Zoom.
VOOR INFORMATIE Krijnic Hoek.
0 FRUITPLUKKER Mlv
DE BAAN: Het verrichten van diverse werkzaamhe
den binnen het bedrijf. Het betreft een seizoensbe
trekking van 1 september 1993 tot 1 oktober
1993.
DE WERKPLEK: Oud-Vossemeer.
VOOR INFORMATIE Krijnie Hoek.
ZELFSTANDIG WERKEND KOK "h
DE BAANZelfstandig bereiden van Joegoslavische
gerechten.
DE VEREISTEN: Koks-diploma en bekend zijn met
Joegoslavische keuken.
DE WERKPLEK: Bergen op Zoom.
VOOR INFORMATIE Krijnie Hoek.
ARBEIDSBUREAU THOLEN Tel. 01666-4300
INSTALLATIEBEDRIJF
Gas, water, C.V., dakbedekking
en zink- en loodwerk
Voor aanleg van gas- en waterleiding
Vernieuwen en onderhoud CV ketels
Alle werkzaamheden op het gebied van dakbedekking
Vernieuwen en reparatie zinken goten en loodwerk
Tevens kunnen wij u adviseren inzake installatie van
badkamers in alle prijsklassen.
Bel vrijblijvend voor informatie: 01666-2876, fax 4097
Gladiolenstraat 24, 4695 HS Sint-Maartensdijk
Lorentz 1
3241 LX
Middelharnis
Tel. 01870-82188
Cricketpad 15
3223 EA
Helievoetsluis
Tel. 01883-20016
Kreeftstraat 36
4301 ZD
Zierikzee
Tel. 01110-13163
Wielsingel 24
3261 VJ
Oud-Beijerland
Tel. 01860-13624
Enorme partij kleinmeubelen
voor de halve prijs
Daar heb je gelukkig op gewacht!
De periodieke magazijn-leegverkoop van
Bouman Potter. Alles wat, om welke reden
ook weg moet, gaat de deur uit met uit
zonderlijke kortingen. Hiér 50% op een
bankstel, daar 60% op een wandmeubel.
Kortingen die op kunnen lopen tot zo'n 80%
van de normale verkoopprijs. Wat een
spektakel, wat een kans. De Multihal van
Bouman Potter is een schitterende
belevenis de komende dagen.
Niet alleen de spullen van Bouman Potter
zélf, maar ook die van diverse fabrikanten
worden in de Multihal verzameld. Totdat er
genoeg is om spektakulair van leer te
trekken. Zo zijn er meer dan 250 bank
stellen, slaapkamers en wandmeubels, van
sommige modellen slechts enkele stuks.
En mocht je in de Multihal niet slagen,
zijn er nog altijd Bouman Potter zélf en
Dormilux. Ook daar is het voordeel niet van
de lucht Je merkt het direkt! In Poortvliet
gaat er een wereld voor je open.
tmmm.
AJL.L
'-ft
mm
ïïy/j' 'y
Partij 1 e klas bankstellen eiken met leer.
3-1 -1 2795.--4- 500.-
3-2 2295.--4- 500.-
3 - 2 Bankstel Leatherlook
Superlage prijs
Diversen Rieten stoeltjes
Vanaf
Bankstel Calibra in zware kwaliteit leather
look. Nu voor
In stof nu voor
Nuookin leer
Luxe slaapkamer in wit essen struktuur,
kompleet met achterwand en nacht-
Schitterende kast met massief eiken front kastjes. Leverbaar in 140 x 200
Nu van 2895.-voor 1545.- 160 x 200 of 180 x 200 cm.
Inruil 300.- 140 x 200 voor
Multiprijs
3-laden kommode bijpassende
Salontafel met plavuizen in wit of zwart,
bladmaat 108 x 68 cm. van 225.- voor
Modern wandmeubel in zwart of wit
Nu van 1795. voor
3-deurs draaikast
Relax fauteuil Scandia geheel
verstelbaar in zwart leder
Nu met voeten bank van 745.- voor
MULTIHAL
jpp Hoekbankstel Calibra in div. kleuren stof
Van 1995.- voor
Rotterdam
j Dordrecht
r poóirvuET
MWcfciburg,
1SMenhèrgeriA» Breda
JJalder^R^senkool
Bergen op Zdom
^Antwerpen
Tel. informatie 01662 - 2672
Dinsdag f/m zaterdag geopend van 10.00 tot 17.00 uur. Q
Enorme partij lederen
bankstellen 3 - 2 nu
Vele merkbanken zoals:
Himola
Hummel/Lamous
Koinor
ID Design
Montcl
Nu voer halve prijs.
*3-2-1 wit lederen bank
stel montel van 4295-
voor 1 995.-
Moderne eethoeken in
wit of zwart kompleet
voor 495.—
Honoerden massief
eiken sttfelen in blank en
donkervanaf 100.-
Eiken eetkamertafels
nu vanaf 295 .—ook
in 6- persoons
Grote partijen slaap
kamers vanaf 695.-
Eiken ledikanten
nachtkastjes vanaf
Rieten stoelen vanaf
Eiken wandmeuhelen in
blank en donker'a;.".f
Partij kleinmeubelen
voor Halve prijs
Moderne eethoeken in
wit of zwart kompleet
;en bank
snkuipki
3-2 vanaf 1795.-
voor1
Partij eiken bankstellen
rr,et lederen kuipkussens
Honderden massief
eiken stoelen in blanken
donkervanaf 100.-
Eiken eetkamertafels
nu vanaf 295 .—ook
in 6- persoons
Vele merkbanken zc'
Himola
Hummel/Lamous
Koinor
ID Design
Montel
Nu voor halve prijs.
