'Bij een harde wind hoor je
de vrolijke juffer
Gouden speld voor toneelman P. Hommel
Winter zonder winter
of nog late kou?
Euterpe 25 jaar
HOORTOESTELLEN
Kees v.d. Klooster maakt wipwatermolen precies na
AU IC I ENS
Wortels in vier Thoolse kernen
Donderdag 19 januari 1989
DE EENDRACHTBODE
13
Wie in Sint-Annaland op de Molendijk, in de
Noordstraat of op het parkeerterrein bij de kerk van
de Gereformeerde Gemeente aan de Weststraat staat,
kan hem zien: de wipwatermolen in de achtertuin van
C. van de Klooster.
Boek
Duim en Voet
Overbrenging
Veel bekijks
Vrolijke Juffers
wipmolen
Doorsnede van
Sint Joseph trekt volle zaal met première 'Sjonge jonge jonge'
De verrassing was zaterdagavond compleet. Zelfs toen
voorzitter mevr. N. Zeeman-v.d. Zande van bestuurslid
M.A. Wessels het woord kreeg, had Piet Hommel uit
Oud-Vossemeer nog niets in de gaten. Even later kreeg
hij de gouden NCA-speld opgespeld wegens zijn veer
tigjarig lidmaatschap van toneelvereniging Sint Jo
seph. "Het onderstreept hoe jong en oud bij onze
vereniging terecht kunnen" zei mevr. Zeeman.
Zieltogend
Uit rol gevallen
Jaarconcert
Bestuurslid
Sjonge jonge jonge
PENSTRAAT 37, BERGEN OP ZOOM,
TELEFOON 01640-45264
Vlakbij Grote Markt en Parkeergarage.
Hoeveel uren arbeid hij aan de
bouw van de miniatuur-wipmolen
heeft besteed, kan Van de
Klooster niet zeggen, maar het
heeft hem anderhalf jaar gekost
om het model, dat tien keer klei
ner is dan de oorspronkelijke mo
len, te kunnen laten draaien. De
wipmolen lijkt heel veel op de
standerdmolen op de Molendijk
in Sint-Annaland. In feite stamt
de wipmolen af van de standerd
molen, het oudste type korenmo
len in deze streken. De wipmolen
is bijna altijd een watermolen die
windkracht aanwendt om via een
scheprad polderwater uit te slaan
naar hoger gelegen boezems. Ook
de molen bij Van de Klooster kan
water verplaatsen; de molen staat
tussen twee tuinvijvertjes die de
bouwer van het model speciaal
voor dit doel heeft aangelegd.
"Als hij flink draait, dan slaat hij
zoveel water over dat de waterlei
ding het niet aankan", zegt de
maker van de wipmolen.
De wipmolen ontleent zijn naam
aan het feit dat het bovenhuis
enigszins staat te schudden, te
'wippen', wanneer de molen
draait. De meeste wipwatermo-
lens staan in de provincie Zuid-
Holland en Friesland, waar dit ty
pe in de veertiende eeuw al werd
benut om veenplassen droog te
malen.
Van de Klooster maakte voor de
bouw van zijn mini-molen ge
bruik van een boek uit 1734. (In
1969 is fascimile heruitgegeven).
In dit 'Groot Volkomen Moolen-
boek' van Leendert van Natrus,
Jacob Polly en Cornelis van Vuu-
ren met prenten van Jan Punt,
vond Van de Klooster 'nauwkeu
rig ontwerp van allerhande tot
nog toe bekende soorten van
Moolens, met haare gronden en
opstallen, en al het geene verder
daartoe behoort'. Kees van de
Klooster nam de tijd om tekst en
tekening grondig te bestuderen
omdat hij steevast van plan was
zijn model uit te voeren op één
tiende van het ware exemplaar dat
hem in het boek ter beschikking
stond. "Ik doe zoiets alleen als
het exact hetzelfde is, het moet
kloppen, anders doe ik het niet",
zegt Van de Klooster, die bijna
drie jaar geleden op 61 -jarige leef
tijd vervroegd uit het boerenbe
drijf van A.C. Breure in Sint-
Maartensdijk stapte, waar hij 46
jaar had gewerkt. Op het bedrijf
hield de Sutallander zich ook be
zig met timmer- en metselwerk,
alsmede met het onderhoud van
landbouwmachines. Het liefst
timmerde hij echter en dat is aan
de wipmolen af te lezen: de on
derdelen zijn met grote nauwkeu
righeid op maat gezaagd want
volgens Van de Klooster 'moest
het precies zo worden zoals het
vroeger was.'
Eén van de eerste klussen betrof
voornamelijk denk- en reken
werk: bij 'de beschrijving van de
Wip-Waater-Moolen, van de
onder-Tafelmenten en het toeleg
gen van 't Toorn-Bint, met de
Waaterloop', stond een bouwte
kening waarbij voor molenma
kers bekende maten worden ge
noemd, zoals duim en voet. Van
de Klooster moest niet alleen deze
maten 'omrekenen' in decimalen
maar daarna ook elk onderdeel
tien keer verkleinen. Hierbij
kreeg de mini-molenmaker Van
de Klooster steun van één van zijn
zonen die op een architectenbu
reau werkt. Elk onderdeel van het
onderste gedeelte van de molen
werd tot op de millimeter nage
meten en op ware miniatuur
grootte uitgetekend en op een
bord geplakt. "Ik ben vanonder
begonnen, als dat niet goed is,
dan kom je boven ook niet goed
uit", legt Kees uit.
Het molenhuis van de standerd
molen van de gemeente Tholen
aan de Molendijk in St. Annaland
kan in zijn geheel rond de spil (of
standerd) draaien om zodoende
de wieken recht op de wind te
kunnen zetten. (Die spil was vroe
ger van hout, nu van ijzer). De
wipmolen is echter met zijn
scheprad gebonden aan een vaste
plaats op de begane grond; alleen
het bovengedeelte kan draaien.
Hierin bevindt zich de wiekenas
waaraan het kroonwiel (tandwiel)
is bevestigd die de beweging van
de wieken (via een schijfloop)
overbrengt op de draaiende as
(koningsspil). Deze spil loopt van
boven naar beneden tot op het
onderstel. Daar grijpt de schijf
loop aan de spil in de tanden van
het onderwiel dat verbonden is
met de as waarop het scheprad is
gemonteerd. Op deze manier
wordt het scheprad door de draai
ende wieken aangedreven. Juist
dit overbrengingsmechanisme
stelde Van de Klooster voor pro-
Twee molens vlak bij elkaar: de miniatuur wipwatermolen van C. van de Klooster en de eeuwenoude standerd
molen aan de Molendijk in St. Annaland. De molens zijn verwant; om dat te onderstrepen heeft Van de
Klooster zijn molentje in dezelfde kleuren geschilderd als de korenmolen even verderop.
blemen. Bij het op schaal bren
gen, bleek de overbrenging te
klein te worden. Om toch aan de
capaciteit te komen (een wipmo
len kan het water 1.20 meter ho
ger brengen, het model van Van
de Klooster moest dus 12 centime
ter hoogteverschil kunnen over
bruggen) was de modelbouwer ge
noodzaakt enigszins af te wijken
van de oorspronkelijke uitvoe
ring: hij moest de staafjes in de
bovenschijfloop konisch maken
en de tanden van het bovenwiel
taps - omdat dit onderdeel schuin
op de schijfloop staat -. Boven
dien zou de overbrenging ook te
klein zijn wanneer Van de
Klooster zich zou hebben gehou
den aan het juiste originele aantal
tanden aan het boven- en onder
wiel: "Daarom heb ik er een aan
tal minder in gezet. Dit stuk heb
ik dan ook drie keer moeten ma
ken om het passend te krijgen",
wijst Van de Klooster naar het
werktuig onder de kap.
Om het scheprad te kunnen zien
draaien, heeft Van de Klooster
het met perspex afgeschermd in
plaats van met hout. "Voor kin
deren is het nog gevaarlijk ook,
als het scheprad open zou zijn",
weet de maker van de wipmolen.
De kleuren van de molen zijn aan
gepast aan de kleuren van de stan
derdmolen aan de Molendijk
waar M. Kodde regelmatig de
wieken laat draaien. Bij een be
zoek aan die molen in 1972 begon
eigenlijk Van de Klooster zijn be
langstelling voor het maken van
molens te groeien. "Met Pasen
waren we in die oude molen we
zen kijken. Een week later zat ik
op de trekker te denken; zou ik
niet zo'n molen in het klein kun
nen maken. Ik ben toen naar
(wijlen-red.) molenaar Kees Kod
de gegaan en ik hem hem dat ge
vraagd. Die zei meteen: 'Mos jie
dat nie kunne'. Zodoende toog
Van de Klooster aan de slag en
sinds 1972 staat de kopie van de
eeuwenoude standerdmolen in
zijn voortuin aan de Weststraat.
Bij het bouwen van dit type heeft
Van de Klooster van begin tot
eind steun gehad van molenaar
Kodde die elke week langs kwam.
Dat bleek bij het maken van het
latwerk aan de roeden geen over
bodige luxe: "Om de zeeg (be
paalde ronding-red.) in de wieken
te krijgen moeten de latjes er
schuin ingezet worden. Het eerste
gaatje had ik aan de verkeerde
kant geboord. Kodde zag het met
een". De standerdmolen in mini
formaat heeft al heel wat bekijks
gehad. Familieleden, dorpsgeno
ten, eilandbewoners en toeristen
hebben het fiere molentje bewon
derd. Eenzelfde exemplaar maak
te Van de Klooster in 1975 voor
een aannemer in Stavenisse. De
wipmolen is één meter vijftig
hoog en heeft een vlucht van twee
meter zeventig en staat altijd naar
de wind. "Als ik bezig ben in
mijn hobbyruimte dan hoor ik
hem bij harde wind zoemen",
zegt Van de Klooster.
In het boekje 'Molens' beschrijft
de auteur Ir. F. Stokhuyzen
(Unieboek Bussum, 1972) de wip
molen waarvan het ondergedeelte
vaak was ingericht als woonhuis
voor de molenaar. De wipmolens
passen - als toonbeeld van intieme
huiselijkheid - in het ruwe vlakke-
landklimaat met zijn vele regens,
wind, buien, sneeuw- en ha
gelstormen. In zomerse atmosfeer
gelijken zij met hun fijne wespen
taille'wel nuffige vrolijke juffers
die, overal het landschap opfleu
rend, een genot zijn voor het
oog'.
Geraadpleegde literatuur:
-Molens van Nederland: H. Besselaar.
Uitgeversmaatschappij Kosmos, Am
sterdam.
-Molens; Ir. F. Stokhuuzen. Unie
boek Bussum, 1972.
-De windmolen en zijn onderdelen:
V.J.G. Wiessner. Uitgave van de
Stichting Vrienden van de Gelderse
Molen.
-De standerdmolen te Sint-Annaland:
J. Zuurdeeg Gemeente Tholen, 1988.
De overbrenging van de beweging van wiekenas naar scheprad. Hei bovenwiel
heeft 68 kammen (d.i. tanden), de bovenschijfloop 35 staven, de onderschijfloop
23 staven, het onderwiel 95 kammen, zodat de wiekenas 2,12 omwentelingen
moet maken om het scheprad 1 volle omwenteling te doen maken.
bovenwiel of
wiekenas.
houten koker
draaiende os
onderschijfloop
scheprad
wateras
Na de geslaagde opvoering van de klucht Sjonge jonge jongebedankt bestuurslid M.A. Wessels van toneelver
eniging Sint Joseph allen die er aan hebben meegewerkt.
Een verblufte Hommel was bij
zonder ingenomen met dit hul
deblijk. Behalve de speld van het
Nederlands Centrum voor Ama
teurtoneel kreeg de 55-jarige jubi
laris, namens de vereniging
Voor muziekvereniging Euterpe
uit Sint-Maartensdijk wordt het
een bijzonder jaar, want de vere
niging viert het zilveren jubileum.
Overigens blijft het bij een be
perkte viering, "want 25 jaar is
nog niet zo lang," zegt secretaris
M. Wesdorp. Een feestweek ligt
dan ook niet in de bedoeling.
In mei houdt de vereniging een
concours, op 2 september is er een
muziekfestival en taptoe en op 30
septdnber een concert met een
gastkorps. Dan vindt ook de trek
king plaats van de loterij, die op
27 januari van start gaat. In april
wordt het jubileum gevierd.
Euterpe telt op dit moment 36
muzikanten en een drumband met
16 leden. Daarnaast zijn er 6 leer
lingen. Gedurende enkele jaren
waren er bij Euterpe ook majoret-
ten, maar op dit moment is dat
niet het geval. Voorzitter is M. van
Damme, die 25 jaar geleden al een
van de twee vice-voorzitters was.
Vijfentwintig jaar geleden leidde
alleen Eendracht in Scherpenisse
een zieltogend bestaan. De mu-'
ziekverenigingen Kunst naar
Kracht (Poortvliet) en Met Ver
eende Krachten (St.-
Maartensdijk) stonden op non-
actief, terwijl in Stavenisse de fan
fare was opgeheven. Uit deze vier
plaatsen kwamen eind 1963 mu
ziekliefhebbers in de smalstad bij
een, om te proberen gezamenlijk
een muziekvereniging in het leven
te roepen, die levensvatbaar zou
bloemen en een tuinstoel aange
boden.
"Toneel was destijds het enige
zijn. Ter vergadering gaven zich 34
werkende leden op.
L.A.M. Elenbaas uit Scherpenis
se, voorzitter van Eendracht én
van de Bond van Muziekgezel
schappen op Tholen, werd geko
zen tot voorzitter van de nieuwe
vereniging en zijn dorpsgenoot A.
van den Hoek tot secretaris. Er
waren twee vice-voorzitters: A.A.
Kugel uit Poortvliet en M. van
Damme uit St.-Maartensdijk. Ver
dere bestuursleden waren J. Joppe
en L.A. Jansens uit Scherpenisse,
M.C. Wielaard en C. Poot uit St.-
Maartensdijk en C.M. Donken uit
Poortvliet. De dirigent van Een
dracht, dhr. J.C. Geluk uit St.-
Maartensdijk, kreeg de muzikale
leiding van de nieuwe vereniging.
De repetities zouden om toer
beurt, steeds voor een periode van
een half jaar, worden gehouden in
Scherpenisse, St.-Maartensdijk en
Poortvliet. Eigenlijk een fusie in
de muziekwereld, waaruit Euterpe
werd geboren.
De jubilerende vereniging organi
seert op 27 januari in Haestinge
het jaarconcert. Naast de drum
band onder leiding van A. Baaten
en de muzikanten onder leiding
van B. van Os is dan ook het
kwintet Polyhimnia uit Bergen op
Zoom te horen. Daarin spelen de
Euterpe-docenten P. van Broek
hoven en J. Spruit. De avond, die
om half acht begint, wordt beslo
ten door het dans- en amusement
sorkest Rhodes. Voorzitter Van
Damme maakt op deze avond de
jubileumactiviteiten bekend.
vertier," vertelt Hommel. Ook zijn
broers Adrie en Frans en zijn
vrienden Leo en Flip Havermans
speelden bij Sint Joseph. Dat ge
beurde toen nog in de r.k. lagere
school aan de Dorpsweg. Daar
was het behelpen met bijvoor
beeld de kleedgelegenheid en
moesten de leden zelf voor de no
dige spullen zorgen. Er waren
aparte avonden voor mannen en
vrouwen. "Mijn eerste rol was die
van een blinde jongeman. De eni
ge herinnerng die ik daaraan heb,
is dat ik uit m'n rol viel," zegt
Hommel.
De toneelvereniging verhuisde
vervolgens naar café De Hoop.
Twee keer per winter - rond Kerst
mis en rond de carnaval - werd
daar een stuk opgevoerd. In die
tijd was dat nog enkel mannento-
neel. Vrouwen kunnen pas sinds
ongeveer vijftien jaar lid van Sint
Joseph zijn. Vóór die tijd speel
den de dames gastrollen. "Mijn
eerste rol bij het gemengd toneel
was in 1959," weet Piet Hommel
nog. "In het stuk 'Vlammende
vleugels' speelde ik een piloot en
Anna Havermans-de Leeuw speel
de mijn moeder."
Na een periode als speler hield
Hommel zich een aantal jaren al
leen nog bezig met het bouwen en
plaatsen van het decor. Ongeveer
zeven jaar geleden kreeg hij weer
iets meer tijd en begon opnieuw
met toneelspelen. Vijf jaar gele
den werd hij tevens bestuurslid
van Sint Joseph. "Dit jaar speel
ik niet, want de jeugdige aanwas
van de vereniging moet een kans
krijgen. Ik vind trouwens dat ze
het goed doen," aldus jubilaris
Piet Hommel. Van de huldiging
waren bestuursleden van het
NCA, burgemeester en mevrouw
Van der Munnik en vertegenwoor
digers van Rederijkerskamer Een
dracht en de toneelvereniging uit
Ouwerkerk getuige.
Toneelvereniging Sint Joseph telt
op dit moment ongeveer dertig le
den. De vereniging werd 70 jaar
geleden - in september 1918 - op
gericht, aanvankelijk als onder
deel van de Katholieke
Arbeidersbond St. Deusdedit. Be
halve Hommel bestaat het bestuur
uit voorzitter N. Zeeman-v.d. Zan
de, secretaris P.F. de Leeuw, pen
ningmeester R.
Moerland-Pipping, M.A. Wessels,
M. Geuze-Hoek en J. Egberts.
Aansluitend voerde Sint Joseph
de klucht 'Sjonge jonge jonge'
op. Een tot de nok toe gevulde
Vossenkuil genoot daarbij van de
vaak komische situaties en schitte
rend uitgebeelde 'typetjes'. De
jongere spelers zetten een prima
stuk op de planken, maar ook de
ouderen mag niet te kort worden
gedaan.
Plaats van handeling was het café
pension van Bertus Zoutewater
(André Hommel) en zijn vrouw
Alie (Maddie Geuze-Hoek). Fi
nancieel ging het hun niet voor de
wind, ook al doordat hun vier
werkloze gasten de rekening niet
konden betalen. Dat waren de ar
tiesten Mister Amadini (Rien
Goedegebuure), Miepie Nachte
gaal (een prima debuut van Erika
Hommel), Francine (Annelie
Hommel-van Treijen) en de stu
dent Joris Dingemans (Alfred
Vis). Verder was er het dienstmeis
je Rosie (Calista Uytdewilligen),
dat in onvervalst Amsterdams ac
cent geen blad voor de mond
nam. De lachspieren werden flink
beproefd nadat goochelaar Ama
dini verschillende drankjes uitpro
beerde op Bertus. Eerst kromp
deze flink en vervolgens raakte hij
al zijn haar kwijt. Amadini moest
daarna zelf van zijn drankjes
proeven, veranderde in een baby
en vervolgens in een aap. Later
bleek dat maar een grap van de
goochelaar te zijn. Inmiddels was
uit Amerika de broer van Bertus,
Bill Saltwater (Johan van Meer)
gearriveerd. Hij deed zich voor als
een berooide cowboy, maar bleek
later miljonair te zijn. Om uit de
zorgen te komen nodigde Bertus
De winter, berekend over de drie
maanden, is maandag 16 januari
aan de tweede helft van de totaal
90 dagen begonnen. De eerste
helft heeft geen koudeperiode met
vorst van enige betekenis opgele
verd. Dat betekent dan ook dat
het aantal vorstnachten zeer klein
is, namelijk in de Bilt 3 tegen nor
maal 22. Daarmee wedijvert deze
winter inmiddels met de record
zachte winter van 1974-1975.
Toen werd in de kustprovincies de
eerste vorstnacht pas op 4 februa
ri opgetekend. Verleden jaar was
er ook een zachte winter, vrijwel
zonder schaatsijs, maar toen wa
ren er in december toch nog 16
nachten met wat vorst. In de win-
zijn zuster Amalia (Anna
Havermans-de Leeuw) en haar
man Driekus (Rien Moerland, een
schitterende creatie van grimeuze
Ria Moerland-Pipping) uit. Van
dit vrekkige echtpaar wilde hij
geld lenen. Driekus tekende voor
ter hebben wij al enkele dagre
cords genoteerd wat de warmste
nachten betreft: de nacht van
maandag 9 januari met in De Bilt
8.3 graden als minimum. In deze
eeuw was tot heden de nacht van
9 januari het warmst in 1936 met
6.9 graden. De grote vraag, waar
niemand met enige zekerheid ant
woord op kan geven, is: brengt de
tweede winterhelft of straks al
leen februari ons nog wel op de
schaats? Wij hebben voorbeelden
dat dit in een zachte eerste winter
helft ook in de tweede helft niet
lukte. Zoals in 1911, 1912, 1913
(drie keer achteréén) in 1916,
1935, 1952 en 1975. Verleden jaar
lukte dit in februari evenmin. Er
de titel van het stuk, want hij zei
de hele tijd bijna niets anders als
"Sjonge jonge jonge". Na allerlei
dwaze situaties kwam natuurlijk
alles op z'n pootjes terecht.
Na afloop overhandigde
bestuurslid Rien Wessels bloemen
zijn echter ook andere voorbeel
den: In de laatste ruim 40 jaar
was het tot eind januari ook
zacht, maar kwam februari in
1948, 1955, 1956, 1978 en 1983
toch nog met een vorstperiode op
de proppen die ons op de schaats
bracht, in 1978 en 1983 nog met
toertochten op enkele meren. In
1956 sloeg een zeer strenge vorst
periode toe op de laatste januari
dagen, gevolgd door een extreem
koude februari met een Elfsteden
tocht.
Geen enkele weerkundige
zal het, gezien deze voorbeelden,
in zijn hoofd halen te stellen dat
wij beslist deze winter niet op de
schaats komen.
aan de spelers, regisseur Jan Eg
berts, grimeuze Ria Moerland,
decorbouwers Piet Hommel (te
vens rekwisieten), Leo Havermans
en Leen Moerland, belichting/ge
luid Piet de Leeuw en Cees van
Steenpaal, fotograaf Martien Ver-
cammen en souffleur Nel Zee
man. Aansluitend was er bal met
muzikale medewerking van The
River Stars.
's Middags woonden 140 bejaar
den en gasten van de Zonnebloem
de generale repetitie bij.
(van onze weerkundige medewerker Jan Pelleboer)
s
Al jarenlang hel adres voor vakkundige en vertrouwde aanpassing van:
Gediplomeerd FIDA lid Lid Ned. Vereniging voor Audiologie
Gediplomeerd electrotechnisch Ingenieur.
Met de auto voor de deur bereikbaar Ingang ook voor rolstoelen
geschikt Indien nodig ook bezoek aan huis.
Alle merken en typen boortoestellen Leverancier van
ziekenfondsen Vervaardiging van oorstukjes en mini-in-oor
toestellen in eigen bedrijf Moderne test- en meetinstrumenten
voor controle en aanpassing van Uw toestel.
Gewaarborgde Service door:
Gratis halfjaarlijkse controle en service abonnement.
Gratis Proefperiode.
Advertentie I.M.
