SCHORREN EN SLIKKEN,
hun belang als natuurgebied
RVS
Investerendoor isoleren!
UW VOORDEEL
BOB DIETVORST
BRUIDSMODEHUIS
TEBBENS
M, J. HOEK r^x
eróLuió en
^IjOiUeboer
aó b.v.
Helaas dit jaar geen boekje
Geen gedwongen inkoop van
bepaalde artikelen
maar
op onze totale enorme collectie
min. besteding 25,-
m.u.v. speciale aanbiedingen
Roosevelt Studiecentrum
adverteren
is
bekend
bljjven
Bosstraat 14 - Bergen op Zoom
Tel. (01640) 3 67 79
Kortemeestraat 5 - Bergen op Zoom
Tel. 01640- 5 26 58
Hage-Jansens
FNV groeit
12
EENDRACHTBODE
Donderdag 3 november 1983
Feestkleding voor kinderen
DE SPECIAALZAAK
voor BRUIDSJAPONNEN
De grootste keus en
100% service
DAMESJAPONNEN
Kort en lang tot maat 52.
Ook lange doopjurkjes.
Vergelijk onze prijzen, bij ons
beslist voordeliger.
Alle accessoires.
VOOR AL UW
Verzekeringen
Financieringen
Hypotheken
Boswei 24
STAVENISSE
Tel. 01663 - 2526
DUBBELE BEGLAZING/VOORZETRAMEN
ROLLUIKEN PVC, aluminium geïsoleerd,
warmte en geluidsisolerend, bescherming tegen
inbraak en vandalisme
SPOUWMUURISOLATIE
GEÏSOLEERD PLEXIGLAS VOOR
DAKBEGLAZING
KOZIJNEN. RAMEN. DEUREN
SPIERINKJE
Ook verkrijgbaar bij:
Weststraat 1, Scherpenisse, 01666-2493
G.S. van Zeeland hebben het voornemen om in de
nieuwe - Zeeuwse bibliotheek in Middelburg een
Roosevelt Studiecentrum onder te brengen en vragen
de staten een bedrag van 100.000,— beschikbaar te
stellen voor het tijdelijk aantrekken van een mede
werker, die de vestiging van het centrum moet voor
bereiden.
Cultureel aspect
Het Zeeuwse landschap heeft een uitgestrekt slikken- en schor-
rengebied langs de zuidkant van Sint-Philipsland in bezit. Het ge
bied is ruim 147 ha groo'. Het omvat ongeveer 12 ha zeedijk en
verder slikken en schorren. De schorren zijn nog jong en in ont
wikkeling. Het grootste gedeelte bestaat uit onbegroeide slikken.
De aankoop van dit natuurgebied wordt voor honderd procent ge
financierd door het rijk en de provincie. In dit stukje wil ik eens
ingaan op de vraag waarom het belangrijk is schorren en slikken als
natuurgebied te beheren.
De waarde van slikken en
schorren
ledereen die in Zeeland woont
heeft wel eens een schor gezien.
Schorren zijn moeilijk toeganke
lijke terreinen die met zoutplanten
begroeid zijn. Zij liggen buiten
dijks en de hoogste delen lopen
slechts af en toe onder water. We
vinden die schorren in Zeeland
maar "heel gewoon". Ze horen er
echt bij. Maar we realiseren ons te
weinig dat het hier om een heel
karakteristiek landschapstype
gaat dat elders op de wereld nu
niet zo dik gezaaid is. Schorren
kunnen alleen maar ontstaan in
de smalle kuststrook waar getij,
stroming en de afzetting van zand
en slib elkaar zo n beetje in even
wicht houden. Schorren vormen
vrijwel het enige natuurlijke land
schapstype dat we in Nederland
nog kennen.
Zeeland heeft van oudsher grote
oppervlakten aan schorren ge
kend, maar de laatste tientallen
jaren zijn deze gebieden stukje
voor stukje ingekrompen. Onge
veer de helft van het schorre-
areaal is nu al verdwenen door de
uitvoering van de Deltawerken,
door industrievestigingen en an
dere oorzaken.
We moeten zuinig zijn op de rest.
Niet alleen in Nederland maar ook
elders langs de Europese kust
wordt dit landschapstype zwaar
bedreigd. Schorren liggen in
kustgebieden en in riviermonden.
Vaak zien we dat juist op die
plaatsen het landschap sterk
wordt aangetast, niet alleen in
Nederland maar ook in Duitsland
en Engeland bijvoorneeld. Er
worden havens aangelegd in
schorren, er komen industievesti-
gingen, vliegvelden en zoetwa
terbekkens worden er gemaakt of
de gebieden worden doorsneden
met verkeerswegen.
Het is moeilijk om de waarde van
schorren en de erbij behorende
slikken in geld uit te drukken. Een
paar jaar geleden hebben dr. J G
Gosselink, dr. E P. Odum en dr.
R.M. Pope dat geprobeerd voor
de Oost-Amerikaanse schorren en
slikken. Hun artikel "The value of
a tidal marsh" (De waarde van
schor en slik) geeft verrassende
resultaten. De gekapitaliseerde
waarde van 1 ha schor of slik
wordt geschat op ongeveer
500.000,—. Deze waarde is
niet alleen gebaseerd op com
mercieel gebruik, maar ook op
sociaal gebruik. De beroemde
ecoloog Odum en zijn medewer
kers redeneren als volgt: 1De
produktie van vis, garnalen en
schelpdieren is afhankelijk van
het voedsel dat ondermeer op en
in de slikken en schorren be
schikbaar is. Voor de visserij, zo
wel commercieel als recreatief,
wordt de in geld uitgedrukte
waarde van 1 ha schor of slik ge
schat op 13.500, 2. De po
tentiële mogelijkheden die met
name de Oost-Amerikaanse slik
ken hebben voor het opzetten van
een intensieve oester- en mossel
cultuur worden geschat op een
waarde van 1 35.000,— per ha.
3. Planten en dieren groeien,
gaan dood en sterven af. In die
altijd maar doorgaande afbraak
van organische stof tot de in het
water opgeloste, voor planten op
neembare voedingsstoffen (mine
ralisatie) speelt de bodem van
slikken en schorren een enorm
belangrijke rol. Het zijn vooral de
bacteriën in de bodem die deze
processen op gang houden. De
bodem is op die manier een be
langrijke producent van voe
dingsstoffen voor plantjes en alg-
jes, die op hun beurt weer opge
geten worden door dieren. Be
langrijker in dit verband is dat een
zand- en slibbodem het vermogen
heeft om enorme hoeveelheden
voedingsstoffenvasttehouden. En
we weten allemaal dat er eerder te
veel dan te weining voedingsstof
fen in het zeewater zitten. Een
goed functionerend slik zuivert als
het ware het bovenstaande water
van groei en afbraak stagneert of
overbelast wordt. Dan pas mer
ken wij er iets van; we spreken
dan van "ernstige vervuiling" of
"aantasting van het milieu".
Odum kapitaliseert deze waarde
van schorren en slikken op
340.000,— per ha.
De gedachtengang van Odum is
natuurlijk nog wel iets ingewik
kelder dan hier is weergegeven,
maar in grote lijnen komt het er
wel op neer. Waar riet om gaat is
dat hij stelt dat de commerciële en
vooral dc sociale waarde van 1 ha
schor of slik, vertaald in geld,
meerdere tonnen waard is.
Nog te vaak hoor je de redene
ring: "Schorren en slikken, dat is
waardeloos land, die hebben im
mers geen economische waar;
del". In deze redenering wordt
onze huidige economie wel erg als
alleen-zaligmakend gezien.
Een erg belangrijke functie van de
slikken is dat ze een rijk voedsel-
gebied vormen voor vogels.
In de wadbodem, meestal on
zichtbaar voor ons, leven grote
aantallen dieren. Ze worden vaak
op grond van de manier waarop
ze eten in groepen verdeeld. Zo
heb je de grote groep van de "fil-
treerders", waartoe de mossel en
de kokkel behoren Deze beesten
filtreren het zeewater met hun
monddelen. De kleine eetbare
stukjes en slibdeeltjes blijven
hangen en het zeewater komt on
gehinderd weer naar buiten. Een
andere grote groep van bodem-
dieren zijn de "sedimenteters".
Ze eten sediment: zand en slib
met de daarop vastzittende
microscopisch kleine algjes en
diertjes en dode organische
deeltjes. De zand- en slibkorrels
worden óf in hun geheel op ge
kend zijn hebben iets van elkaar
verschillende eetgewoontes. Het
wadslakje (figuur 1 A) is maar een
paar mm groot. Hij graast de
zandkorrels af op zoek naar iets
eetbaars. Algjes en kleine organi
sche deeltjes worden in hun ge
heel opgenomen Het wadslakje
kan in grote hoeveelheden voor
komen, tot vele duizenden exem
plaren per m2. Het nonnetje (fi
guur 1 B) is een ongeveer 2 Vi cm
groot schelpdier dat 5-1 0 cm diep
ingegraven in de zandbodem
leeft. Met een beweeglijke inlaat-
buis wordt het bovenste zand- en
sliblaagje naar binnen gezogen,
waardoor er typische stervormi
ge graasplekken op de bodem
kunnen ontstaan. Via een uitlaat-
buis gaat het niet-eetbare mate
riaal weer naar buiten. Het non
netje leeft in dichtheden van en
kele tientallen per m2.
grond leeft. De zeepier eet zand
en daardoor ontstaan kleine
trechtertjes in de wadbodem. De
kleine hoeveelheden eetbare stof
fen die hierin zitten worden door
de worm verteerd en het schone
zand wordt door het dier aan de
andere kant weer uitgestoten. Dat
zijn de karakteristieke pieren-
hoopjes die wel op tandpasta
kronkels lijken. Er kunnen wel
enkele tientallen zeepieren op een
m2 van het slik leven.
De ongeveer 1 cm grote slijkgar-
naal (figuur 1 E) leeft ook in een
U-vormige buis in de bodem. Met
zijn lange sprieten schraapt dit
beestje het bovenste laagje van de
bodem af. Hij selecteert daarna
het zand op bruikbaarheid en eet
het al of niet op. Op slibrijke
plaatsen leven wel duizenden
slijkgarnalen naast elkaar op één
m2.
Het slik als voedselgebied voor
vogels
We gaan nog even terug naar de
slikken onder Sint-Philipsland. In
de ogen van velen is zo n slik een
saaie, drassige, onafzienbare
vlakte die bij laagwater droogvalt
en die bij hoogwater weer voor
een paar uur aan het oog onttrok
ken wordt. De enkeling die zich bij
laagwater in het gebied waagt zal
bemerkt hebben dat vrij stevige
zandige stukken vri] plotseling
kunnen worden afgewisseld met
zachte slib waar je tot over je en
kels in wegzakt, 's Winters vallen
de vogels op; veel vogels, soms in
grote groepen bijeen.
nomen en in de "maag" van het
beest ontdaan van eetbare restjes,
óf ze worden in de "mond" zorg
vuldig afgelikt en afgekloven. In
figuur 1overgenomen uit een
verhaal van dr. P.A.W.Jde Wilde
Een kleine worm die luistert naar
de latijnse naam Pygospio ele-
gans (figuur 1C) leeft in een zand-
of slibkokertje in de bodem. Met
zijn twee lange tentakels haalt hij
de slibdeeltjes naar zich toe. Op
Wat duidelijk wordt is de over
weldigende voedselrijkdom van
het slik: duizenden en duizenden
dieren per m2, die op hun beurt
weer leven van microscopisch
kleine plantjes en diertjes en rest
jes organische stof dat op en tus
sen de zandkorrels zit. Het is lo
gisch dat van deze rijkdom aan
voedsel veel vissen en vogels
profiteren. Vissen zwemmen bij
hoogwater de slikken op en eten
uitmaken, is terecht bekend om
zijn vogelstand. Als er op een be
paalde datum in de winter zo n
90.000 steltlopers in het Ooster-
scheldegebied aanwezig zijn dan
is dat heel gewoon. En dan praten
we nog niet over de tienduizen
den eenden en meeuwen
Er zijn normen opgesteld om de
betekenis van een vogelgebied
aan te toetsen. Internationaal ge
zien is een gebied van betekenis
wanneer tijdelijk meer dan 1 a 2
procent van het aantal vogels van
een soort dat in een bepaalde tre-
kroute voorkomt in dat gebied
verblijft. Het Deltagebied, met
daarin centraal de Oosterschelde,
overschrijdt deze norm voor meer
dan 25 vogelsoorten
Al deze vogels moeten ook eten.
Het zijn vooral de doortrekkers en
de wintergasten die van de voed
selrijkdom profiteren. De enorme
aantallen vogels die hierboven
genoemd zijn, zijn dan ook alleen
maar in herfst, winter en voorjaar
te zien. 's Zomers zijn de meeste
vogels die 's winters onze streken
bezoeken ergens ver weg in het
noorden aan het broeden.
Elke vogelsoort blijkt op de slik
ken van de Oosterschelde zijn ei
gen voedselvoorkeur aan de dag
te leggen. In figuur 2 wordt dat
aanschouwelijk voorgesteld. We
zien daar een hele serie vogels die
met hun snavel in het zand ste
ken. Met een lange snavel kun je
natuurlijk een beest verschalken
dat dieper in de bodem leeft dan
met een korte snavel. Zo zegt de
snavellengte wat over de voed-
selkeuze. Figuur 2 komt uit een
Engels boek geschreven door dr.
J. Green (1968). Ik zal eerst de
namen uitleggen die bij de figuur
Uit het Zeeuws nieuws over
natuur, landschap, milieu
door dr. P.H. Nienhuis, een
gezamenlijke uitgave van
het Zeeuwse landschap en
het Zeeuws coördinatieor
gaan voor natuur-, land-
schaps- en milieubescher
ming.
H yd rob ia
Figuur 1:
Verschillende typen van sedimenteters.
A Wadslakje; B Nonnetje; C Pygospio; D Zeepier; E Slijkgarnaal.
Arenicöla
Figuur 2:
Diagram waarin de snavellengte van enkele steltlopers in relatie wordt gebracht met de diepte
waarop bodembewonende beesten in het zand zitten. De namen worden vertaald in de tekst.
van een teveel aan voedingsstof
fen en slaat dat op. Deze functie
van schorren en slikken wordt
sterk onderschat. Het lijkt alle
maal "vanzelf" te gaan in de na
tuur, maar pas op als de kringloop
Waar vogels zijn moet ook voed
sel zijn. Als je wat beter naar de
bodem kijkt, dan klopt dat ook
wel. Daar krioelt het van leven:
wormen, schelpdieren., kleine
kreeftachtigen en nog veel meer.
(1 975), zijn een paar van die se
dimenteters getekend. Het zijn al
gemene dieren die je op elk getij-
deslik in de Oosterschelde kunt
tegenkomen.
Alle dieren die in figuur I gete-
slibrijke plaatsen kunnen er hon
derden per m2 voorkomen De
zeepier (figuur 1D), of leeglo
per" zoals wormenspitters zeg
gen, is een 1 0-20 cm lange worm
die in een U-vormige buis in de
daar wat van hun gading is. Vo
gels fourageren vooral bij laag
water. Op die vogels wil ik nog
even doorgaan De Oosterschel
de, waar de slikken onder Sint-
Philipsland een onderdeel van
staan. Helemaal links is aangege
ven hoe diep beneden het opper
vlak de dieren in het zand zitten.
Alles is op schaal getekend. In de
bodem staan namen: Arenicöla
zeepier; Scrobicularia platte
slijkgaper; Nereis zeeduizend
poot; Macoma nonnetje; Co-
rophium slijkgarnaal; Cardium
kokkel en Hydrobia wad
slakje. De vogelkoppen staan
bovenaan getekend. Helemaal
links staat de Curlew, dit is de
wulp, de grootste Europese stelt
loper. Daarnaast achtereenvol
gens; Blacktailed Goldwit
grutto; Redshank tureluur;
Knot kanoetstrandloper; San-
derling drieteenstrandloper en
Ringed Plover bontbekple-
vier.
Wulp en grutto kunnen hun lange
snavels gebruiken om zeepieren
en zeeduizendpoten te bemachti
gen. We zien echter ook dat als de
zeepier veilig op de bodem van
zijn U-vormige woonbuis zou blij
ven, dat hij voor geen vogel be
reikbaar is. Pierenspitters weten
er echter wel raad mee. Tureluur
en kanoetstrandloper eten vaak
beesten die betrekkelijk ondiep in
het slik zitten, zoals slijkgarnalen.
De bontbekplevier met zijn korte
snavel eet vaak wadslakjes die
aan het oppervlak of in het aller
bovenste sliblaagje rondkruipen.
Vogels die in grote groepen leven,
zoals de scholekster, zijn dikwijls
gespecialiseerd op een bepaald
type voedsel. Dat kunnen bijvoor
beeld kokkels zijn, die de scho
lekster heel handig uit de stevige
schelp weet te verwijderen. Vo
gels die meer als eenling leven,
zoals de tureluur, hebben vaak
een meer gevarieerd menu en een
breed scala van vangtechnieken.
We hebben een paar aspecten
van de natuurwaarde van schor
ren en slikken bekeken. Er kwa
men nogal wat zaken aan de orde
die bij oppervlakkige beschou
wing niet zo in het oog vallen.
Maar het zijn juist die dingen die
het de moeite waard maken om
schorren en slikken als natuurge
bieden in stand te houden.
Bronnen waaruit de figuren zijn
genomen;'
Green J., 1968: The biology of
estuarine animals, Sidgwick
Jackson, London.
Wilde, P.A.W.J de, 1975: De
rol van bodemdiatomeeën en de
tritus als voedselbron voor bent-
hische evertebraten in de Wad
denzee. Symposium Waddenon-
derzoek. Mededeling no. 1 Werk
groep Waddengebied: 39-49.
MWVVVWWVWVWVVWWVSMmVWVWVWWWVWVWWVVA
Steenbergsestraat 28, Bergen op Zoom
Telef. 01640-34480
tegenover het belastingkantoor
's avonds op afspraak
's maandags gesloten
verzekeringen
met KOMO-keur en 10 jaar garantie Levertijd 10 dgn.
met steenwolvlokken of UF-schuim
Vraag vrijblijvend prijsopgaaf door onze advertentie
in open envelop zonder postzegel te zenden aan
POSTBUS 735, 4330 AS MIDDELBURG
o a voor serres - terrasoverkappingen
Ik ontvang graag een prijsopgaaf voor
(zie aangekruist hokje)
Naam:
Adres:
Postcode:Tel.:
Plaats:
KUIPERSWEG 11, MIDDELBURG
TEL. 01180-29056
Plaats ook eens een
Site hts 7,25 lot en «tl 20 woorden
bij contant* betaling In gald.
por groene betaalcheque, blauwe
giro-betaalkaart, bank- ot giro-opdracht.
WAARSCHUWING!
SPEELGOED
VUURWERK
U hebt
nu de meest
gelezen krant
op Tholen en
Sint-Philipsland
in handen.
10% KORTING
Vorig jaar oktober werden in
Middelburg de four freedoms
medals uitgereikt aan o.a. prinses
Juliana. Bij die gelegenheid
schonk de Franklin D. Roosevelt
Four Freedoms Foundation 1200
boekwerken en geschriften aan de
Zeeuwse Bibliotheek, wat meteen
de grootste Roosevelt collectie
buiten de V.S. betekent. Recent
deed de voorzitter van de Foun
dation, Ambassador William J.
van den Heuvel die vorig jaar ook
in Oud Vossemeer was - de toe
zegging om aan de bibliotheek te
vens de inventarissen en catalogi
van de Rossevelt Library te
schenken. Daardoor wordt Mid
delburg de enige plaats in Europa
waar geïnteresseerden inzicht
kunnen verkrijgen in de zeer uit
gebreide collecties van de Roose
velt Library.
Een uitvloeisel van de contacten
uit 1982 is verder nog dat de
Amerikaanse Roosevelt Herden
kingstentoonstelling aan de
Zeeuwse Bibliotheek is geschon
ken. Bovendien zijn de Amerika
nen voornemens om tweejaarlijks
in Middelburg, als enige plaats
buiten de V.S., de four freedoms
medals uit te reiken.
G.S. zijn van mening dat de stich
ting van het Studiecentrum van
grote wetenschappelijke, culturele
en economische waarde zal zijn.
De functie van wetenschappelijke
Bibliotheek, dié de Zeeuwse Bi
bliotheek ook vervult, zal verder
sterk toenemen door de vestiging
van een Studiecentrum Open
Universiteit. Deze beide studie
centra zullen elkaar wederzijds
stimuleren.
Naast de onderwijsfunctie van de
Open Universiteit denken G.S.
ook aan het culturele aspect, in de
vorm van symposia, wetenschap
pelijke forums en vakantiecursus
sen. Het Roosevelt Studiecentrum
zien G.S. behalve als onderzoek
sinstelling ook als een voorlich
tingscentrum voor een breed pu
bliek. Er zal namelijk een perma
nente expositie worden ingericht,
die behalve materiaal van en over
de Roosevelts ook gericht zal zijn
op de hedendaagse Amerikaanse
geschiedenis en op de actuele be
tekenis van de door Roosevelt ge
formuleerde vier vrijheden: me
ningsuiting, godsdienst, zonder
ontbering en zonder vrees. De
Commissaris der Koningin heeft
in nauw overleg met Ambassador
vanden Heuvel kunnen bewerk
stelligen dat de baten van het Pe
ter Stuyvesant Ball in de V.S. jn
maart 1984 en daarna elke twee
jaar gestort zullen worden in een
fonds ten behoeve van vestiging
en presentatie van het Roosevelt
Studiecentrum in de Zeeuwse Bi
bliotheek. Bovendien zal een
Amerikaans-Nederlandse raad
van adviseurs beschikbaar zijn
voor fondswervingsactiviteiten.
Het lig verder in de bedoeling een
Stichting Franklin en Eleanor
Studiecentrum voor Europa in het
leven te roepen. Omdat de direct
betrokkenen- overtuigd moeten
zijn van de inspanningen die het
provinciaal bestuur zich getroost
inzake het Studiecentrum, vragen
G.S. de staten zich positief uit te
spreken over de vestiging van het
centrum in de Zeeuwse Biblio
theek. In principe is hiervoor in
het nieuwe gebouw op de 2e ver
dieping al een ruimte van 90 m2
gereserveerd. Verder streven G.S.
er naar de officiële opening van
het studiecentrum te laten sa
menvallen met de uitreiking van
de four freedoms medals in 1986,"
daar het gebouw bij de eerdere
uitreiking in 1984 nog niet gereed
is.
Het totale FNV-ledental in de ge
meente Tholen groeide in de pe
riode 1982-1983 van 1399 tot 1429
leden. Een toename met 30 men
sen. De Bouw en Houtbond-FNV
bleef het grootste met 431 leden,
gevolgd door de Industriebond-
FNV(259), Vervoersbond-
FNV(257), Voedingsbond-
FNV(248), ABVAKABO(l 16),
Dienstenbond-FNV(38),
ABOP(37), Vrouwenbond-
FNV(25), Druk en Papier(12),
AAAB(3), VVON(2), Kunsten-
bond(l).
De afdeling Tholen had, evenals
nog enige andere Zeeuwse ge
meenten, weinig begeleiding of
zorg nodig. Het aantal ingevulde
belastingbiljetten in 1983 bedroeg
162, een stijging ten opzichte van
1982 met 17. In totaal waren hier
bij negen invullers betrokken.
Districtsbestuurder FNV-Zeeland
is dhr. P. vd Meel uit Oud Vosse
meer. Voorzitter van de afdeling
Tholen is A. den Haan, Sint
Maartensdijk; secretaris, M.A. vd
Linde, Tholen en penningmeester
J. Lindhout. Sint Maartensdijk.
Vertegenwoordigers van de
WWV/RWW-commissie afd.
Tholen zijn de leden A. den Haan,
Sint Maartensdijk en A. Goud
zwaard, Oud Vossemeer. Plaats
vervangende leden M.A. van de
Linde, Tholen en P. van Meel,
Oud Vossemeer.
