De laatste terechtstelling te Tholen
f
Werkgroep
werklozen
vergaderde
Cl
Boekennieuws
k
rf TV-;-?-. Tf TH OI/TA'j
Donderdag 4 maart 1976
EENDRACHTBODE
7
r:
Wie het stadhuis te Tholen bezoekt en in de vierschaar het beulszwaard ziet hangen,
zal zich afvragen of het ook gebruikt is.
Gelukkig vonden er te Tholen, dat van ouds in het bezit was van de rechtspraak in
alle criminele en civiele zaken, zelden zulke zware misdrijven plaats dat de dood
straf werd uitgesproken door de vierschaar bestaande uit de bafjuw, een burge
meester en acht schepenen.
Uit de criminele registers van de stad
Tholen blijkt dat in 1750 het laatste
doodv-vonnis werd uitgesproken als
gevolg van een ruzie in een herberg met
dodelijke afloop, welke zich afspeelde in
de herberg „Het groot Schuttershof'
dat tegenover de hoofdwacht op de
Kaay naast de Waterpoort lag.
De ruzie ontstond toen timmermans
knecht Jan van Valkenburg op
maandagavond 13 april 1750 tussen 8
en 9 uur in zwaar beschonken toestand
de kachel omgooide. Soldaat Christoffel
Kluyt bebemoeide zich met de zaak en
gaf de timmermansknecht een oorvijg,
waarna Jan door herbergier Pieter
Dane de deur werd uitgewerkt. Op zijn
beurt kreeg de soldaat toen een
woordenwisseling met de ongeveer 32-
jarige in ,s-Gravenhage geboren
Machiel van Rijswijk, die sedert twee
maanden in de herberg logeerde en bij
meester timmerman Jacobus de Hondt
als knecht werkte. De woordenwisseling
liep zo hoog op dat Machiel de soldaat
een slag op het hoofd gaf, zodat zijn
hoed afviel. Deze sloeg hierop terug met
het gevest van zijn degen die nog in de
schede stak. Direct hierna moet
Machiel van Rijswijk met een tafelmes
hebben toegestoken, hoewel de schoon
zuster van de waard, die de twee
trachtte te scheiden, en andere getuigen
hiervan niets gezien hebben. De
timmermansknecht vertrok direkt uit
de herberg en liep via de Bebouwden-
dam naar het huis van zijn werkgever
aan de oostzijde van de Dalemsestraat,
waar hij deze verzocht hem dead uit te
helpen. De poorten waren echter al
gesloten en Machiel verstopte zich toen
op de houtzolder waar hij na enkele
minuten door de gewapende soldaten
van de hoofdwacht werd gevonden. Hij
werd naar de hoofdwacht overgebracht,
waar hij zijn roes heeft uitgeslapen. De
volgende morgen is hij op steekwapens
onderzocht en vond sergeant Willem
Trainer een „bloot" mes in zijn
broekzak. Machiel van Rijswijk werd
toen ingesloten op de Waterpoort, die
als gevangenis van het garnizoen was
ingericht en is vermoedelijk later over
gebracht naar de gevangenis onder het
stadhuis.
Het slachtoffer van de messteek
overleed de volgende morgen aan zijn
verwonding. Stadsdokter Pieter
Bruinvisch en chirurgijn Pieter Servaes
schouwden op 15 april het lichaam in de
officierskamer boven de hoofdwacht
Beulszwaard en de roede van justitie
van de stad Tholen. (16de eeuw). De
nscrlptle op het zwaard luidt: vim vl
repellere licet wat betekent: Het is
geoorloofd geweld met geweld te keren.
onder toezicht van de baljuw, twee
schepenen en de secretaris. Zij stelden
vast dat de soldaat door een ruim duim
brede opwaarts gerichte diepe (mes)-
steek in de buik en door de milt aan een
inwendige bloeding was overleden.
Merkwaardig genoeg vinden wij zijn
naam niet terug op de begraaflijst van
de Ned. Hervormde kerk die wel andere
militairen van het garnizoen vermeldt.
Het is mogelijk dat hij is begraven op de
door de magistraat in 1747 aangewezen
begraafplaats voor de tijdens het beleg
van Bergen op Zoom in het hospitaal te
Tholen overleden militairen, bij de
Kruittoren.
DOODSTRAF
Donderdag na de messteek, op 30 april
en 22 mei werd Machiel van Rijswijk
verhoord. De ververdachte verklaarde
toen dat hij getrouwd was met Francina
Herout en drie kinderen te ,s-
Gravenhage had' die hij had moeten
verlaten omdat hij de kost niet voor ze
kon verdienen. Verder zei hij dat hij
zich van het op 13 april or gevallene
niets meer herinnerde. Uit de proces
stukken proeft men het wantrouwen
van de ondervragers.
Als getuigen zijn op 17 april verhoord
Anna Catharina Baltes, in de wandeling
Zwarte Ka genoemd, die 20 jaar oud
was en in het tweede huis vanaf de
herberg woonde en Machiel op de
bewuste avond, staande in de deur
opening, had zien voorbijkomen,
Jacobus de Hondt en zijn vrouw, de
soldaten van de wacht, de herbergier en
zijn vrouw, dêe op 15 april hun pas
geboren zoon lieten dopen en Alida de
Grauw, schoonzuster van de
herbergier. Op 20 april werden nog een
bombardier en twee timmermans
knechten van Jacobus de Hondt, die
eveneens in „Het groot Schuttershof'
logeerden en die van de ruzie getuigen
waren, verhoord. De rechtbank hield
zich op 11, 17 en 22 juni met de zaak
bezig. De verdediger van de gedachte,
die pro deo was toegewezen, baseerde
zijn pleidooi van 32 kantjes tekst onder
andere op zelfverwonding door de
degen, doordat geen der getuigen de
verdachte met een mes hadden zien
steken. Het slachtoffer had alleen tegen
de wachtcommandant gezegd dat
Machiel het had gedaan. Ook zijn toen
een tweetal notariële verklaringen van
goed gedrag overlegd. Op 6 juli
verzochten de beide partijen uitspraak
te doen, doch waarschijnlijk heeft men
hiermee gewacht totdat de verdachte
bekende.
Op 21 augustus 1750 bekende van
Rijswijk „uit zuivere gemoedsbeweging
buyten pijne en banden", dus Zonder
dwangmiddelen. De volgende dag velt
de vierschaar het vonnis, enigszins
geriteeird doordat de verdachte tijdens
zijn verhoren steeds heeft gepoogd zijn
misdaad te verbergen en zijn wel
verdiende straf te ontgaan zoals
duidelijk bleek door zijn bekentenis,
aldus de rechtbank.
Het vonnis luidde ongeveer als volgt:
Burgemeester en schepenen, gelet op
alle stukken en het gesprokene, veroor
delen de gedetineerde tot afschrik
wekkend voorbeeld voor anderen om op
het schavot te worden gebracht en aan
de scherprechter te worden over
gegeven „om met den swaerde van ,t
leven ter doodt te worden gebracht"
met als aanvullende straf de kosten van
de rechtspleging, Welwillend werd
vergund het lichaam na de executie ter
aarde te bestellen.
Het stadsbestuur had in 1688 tegenover
het stadhuis een woning aangekocht en
afgebroken om de zo ontstane ruimte
voor het uitvoeren van vonnissen te
gebruiken, wat voordien op de Markt
geschiedde. De magistraat kon nu
gerieflijker van uit het stadhuis toezien.
:./'SvSv
mmmd
-* I
Tekening van de Waterpoort door C.
Pronk. 1743. Rechts ligt de hoofdwacht
aan de havenztyde met hier tegenover de
herberg „Het Groot Schottershofmet
trapgevel en nlthangbord. Links
hiervan lag de watermolen. De
Waterpoort werd gebruikt als
gevangenis.
Ook de uitvoer van het vonnis in 1750
vond op dit pleintje plaats.
Doordat de rekeningen van de baljuw
van Tholen verloren zijn gegaan, is niet
meer na te gaan welke scherprechter -
Tholen had er geen - het vonnis heeft
uitgevoerd. Waarschijnlijk was het de
„meester van den scherpe zwaarde"
van het Markiezaat Bergen op Zoom,
Hendrik Kleyn. De stadsrekeningen
vermelden nog dat meester timmerman
Jacobus de Hondt het schavot heeft
opgesteld en afgebroken, waarbij de
twee collega's van Machiel van Rijswijk
wel geholpen zullen hebben. De kosten
bedroegen 15.15 of ongeveer 100,-; de
een zijn dood is de ander zijn brood. De
bode Pieter Bruys ontving 11
schellingen en 8 groten voor wijn om
vermoedelijk de magistraat tijdens de
uitvoer van het vonnis te laven, terwijl
op 13 december 1750 werd besloten de
salarisposten van advokaat Rocus
Heron en de advokaten Jacob du Bon en
Cornelius Hunsius te Middelburg voor
het onderzoek van de stukken en het
opmaken van een advies vonnis uit te
betalen. De klerk van de secretarie
ontving voor het extra schrijfwerk 2.3.4.
Voor Tholen was het de laatste terecht-
stelling. Het Tholense stadsbestuur
verloor met de scheiding van de drie
machten, de wetgevende, uitvoerende
en rechterlijke macht en de invoering
van de op franse leest geschoeide
rechterlijke organisatie in 1811 zijn
rechterlijke bevoegdheden. Landelijk
werd de dooddoodstraf in het
burgerlijk strafrecht bij de wet van 17
september 1870 (Stbl. 162) afgeschaft.
J.P.B. Zuurdeeg jan. 1976.
Bronnen: Rijksarchief in Zeeland.
Archieven van de rechtbanken enz. van
de Zeeuwse eilanden, inv. nr. 5151 en
5163,
Gemeentearchief Tholen. Archief van
de stad Tholen, resoluties en stads
rekening van 1750.
Aanleg speelveldjes op Tholen
het gemeentebestuur is van plan in Ov.
diverse Thoolse kernen speelveldjes aan
te leggen. Scherpenisse en Oud-
Vossemeer komen eerst aan bod. De
stichting „Ruimte voor de jeugd" uit
Rotterdam heeft voor de tien ge
projecteerde speelplaatsen advies
gegeven aan b. en w.
De geplande voorzieningen zijn in de
eerste plaats afgestemd op de jongere
kinderen: van 0 tot 8 10 jaar. De
inrichting moet aan de volgende
voorwaarden voldoen: veiligheid,
intimiteit en beschutting, afwisseling in
vormgeving en materiaalgebruik,
hoogteverschillen die uitdagen tot
bewegingsspelen en gevarieerde
beplanting met stevige bosjes die tegen
een stootje kunnen. Er komen bijna
overal zandbakken die uit biels zijn op
gebouwd.
Een klein zandbakje, zitmogelijkheid
voor de ouders en enkele houten speel-
aanleidingen vormen de totale
inrichting. Bij het inrichten is zoveel
mogelijk rekening gehouden met de
aangrenzende woning met voor- en
achtertuin. Het tussenliggende pad, de
ronde pallisade, het plukje groen en de
bielzen constructie houden het spel
zoveel mogelijk van het privé-gebeuren
af.
St. Annaland, Raiffeisenstraat
Een perceel bouwgrond, met de korte
zijde grenzend aan de straat, een lange
zijde grenzend aan een pad met
schuurtjes. Het is jammer dat dit
terreintje alleen vanaf de straat
bereikbaar is. Een toegang vanaf de
andere kant zou het geheel aanzienlijk
verlevendigen. Het terreintje heeft 3
sferen; het achterste gedeelte voor de
allerkleinsten met zand speelhuisje en
banken; het overgangsgebied heeft een
voudige houten klim- en klauterdingen;
het voorste gedeelte is zoveel mogelijk
vrijgelaten en omsloten door het aarden
walletje en de rand van biels.
St. Annaland, Tienhoven
Een oude verwaarloosde boomgaard,
met daarachter een weitje. Er is een
centrale doorgang gemaakt door de
middelste rij bomen op zithoogte af te
zagen en tussen elke 2 stompen een
stevige zitplank te leggen. De
afgezaagde bomen kunnen gebruikt
worden als klimboom. Overige
fruitbomen met onderbegroeiing zijn
blijven staan. In het verlengde hiervan 2
stroken stevige dichte hoge struiken ter
afscherming van de aangrenzende
privé-tuinen.
Geen grond geven aan de aangrenzende
bewoners, anders, wordt het probleem
alleen maar verplaatst ten koste van de
resterende speelruimte. Achterin een
beschutte plek (zand, zitten, glijen,
klimmen) omsloten door groen en de
aarden wal! Daarvoor een kleine open
plek (ballen, rennen).
kant van drie huizenrijen. Goed bereik
baar vanaf 3 zijden en veilig t.o.v. het
verkeer. Bij de inrichting van dit
terreintje is ingehaakt op de vorm en
richting die het pad eraan geeft. Het
wat bredere gedeelte heeft weer een
rustige hoek met zand en
klauterdingetjes, het heuveltje wordt
tegengehouden door een houten
wandje, waardoor als het ware de
kleuterhoek begrensd wordt. Aan de
andere zijde van het heuveltje is voor zo
ver mogelijk een uitloopruimte.
Stavenlsse, Schoolstraat.
Een van de drie grotere plekken, vanaf
2 zijden bereikbaar. Door de School
straat gescheiden van de school
schoolplein. Moet bet verkeer hier niet
afgeremd worden, zeker gezien de
mogelijkheid dat kinderen vanuit de
school tussen de geparkeerde auto's
door de weg zullen overschieten.
Aan de kant van het plantsoen kan het
bestaande hek eventueel verwijderd
worden. De omringende struiken
kunnen aan deze zijde doorgetrokken
worden zodat een groter en meer
beschut geheel ontstaat.
Het terrein is ook voor wat oudere
kinderen aantrekkelijk. In hoofdlijnen
zijn weer drie sferen te onderscheiden,
te weten, het bovenste rustige gedeelte
voor de allerkleinsten (zand, zitten, lage
klimdingen, een hut-achtige klimboom
op z'n kop), het middelste meer
avontuurlijke gedeelte (aarden wal,
meer uitdagende klim- en klauter
dingen) als overgang naar een open
plek, te klein als echt trapveld, maar
toch groot genoeg voor de iets ouderen
om met een bal uit de voeten te komen.
De speelmuur fungeert tevens als doel.
Tholen, Bernhardstraat
In een bocht van de zeer rustige
Bernhardstraat (geen doorgaand
verkeer) ligt een vierkant grasveldje in
het verlengde van een zestal garages.
In de nogal open situatie is d.m.v.
bomen en struiken enige beslotenheid
gebracht. De zandbak ligt opgesloten in
een aarden walletje.Het open gedeelte
wordt omzoomd door een rij bomen
waaronder verschillende zit-, klim- en
klauter-constructies staan. Dit heeft
behalve de speelfunctie ook het effect
dat auto's of aanhangwagentjes niet
meer op het gras gereden kunnen
worden.
Poortvliet, Julianastraat
Een smalle strook braakliggende
grond, direct grenzend aan de achter-
Tholen, Hoogaarsstraat/Kotterstraat.
Ideaal gelegen gedeelte van een groen
strook, van alle kanten goed bereik
baar, volkomen veilig ten opzichte van
verkeer, prettig van afmetingen en
naast een trapveld. Indirecte verkeers
vrije verbinding met een groot aantal
woningen. Bij de inrichting van dit
terrein krijgen naast de beschutte
intieme plekjes ook de open ruimten
een belangrijke functie. De peuter-
kleuterhoek gaat over in een uitloop
ruimte die begrensd wordt door de
aarden wal met avontuurlijke kronkels
en hoekjes. Hier is ook een (voorradige)
klimtoren gepland.
T' '3 yft
SPEELPLAATS
Donderdagavond werd een eerste
bijeenkomst gehouden door de werk
groep Werklozen in oprichting. Het
ging vooreerst om oriënterende
besprekingen. Daaraan werd mede
werking verleend door de stichting
Welzijnsorgaan Tholen in de persoon
van de heer H. Walder en door de
afdeling sociale zaken van de gemeente
Tholen in de persoon van afdelings
ambtenaar A. van der Sande.
Door de initiatiefnemers van deze
werkgroep, t.w. de heren J. Dane uit
Sint-Maartensdijk, C. van der Weele uit
Sint-Annaland en R. Pieters uit
Scherpenisse was contact opgenomen
met het gewestelijk arbeidsbureau en
het G.A.K. om aan ingeschreven werk
lozen een stencil met inlichtingen te
sturen om de eerste vergadering tot
oprichting van een werkgroep te
steunen. Ook om in de vervelende
situatie van leeglopen verandering te
brengen. Eeft aantal w.w.-ers had aan
die oproep gehoor gegeven. Er werd van
gedachten gewisseld over het doel en de
inhoud van de volgende bijeenkomsten.
De bedoeling is er zoveel mogelijk w.w.-
ers bij te betrekken. Gedacht wordt
voorts om een film over de w.w. en de
mogelijkheden te vertonen en een
discussie-middag of avond te organi
seren, waarin de problemen en
oplossingen worden behandeld.
Gesuggereerd werd daarbij ook
W.A.O.-ers te betrekken. Een
onderling sociaal kontakt en kreatief
bezig zijn werd van groot belang geacht.
Voorts het hulp verlenen bij moeilijk
heden en informatie verstrekken waar
nodig is. Wellicht kan zonodig ook
rechtskundigehulp worden geboden. In
de werkgroep, die nog geen bestuur
koos zullen voorlopig de leiding nemen
de heren Van de Houte en Vrieze uit
Sint Maartensdijk en de heer Plomp uit
Sint-Annaland.
Op korte termijn zal de eerste officiële
bijeenkomst worden gehouden, nadat
dit oriënterend gesprek vorige week
donderdag plaatsvond in de vml.
kleuterschool te Sint-Maartensdijk.
I
Het Arthur Rackham Sprookjeeboek.
Voor de peuters, die graag een
verhaaltje horen voorlezen - en dat
hoort ieder kind graag - zijn er heel wat
sprookjes - en verhalenboeken
verschenen. Beroemdheden op dit
gebied zoals Andersen, Grimm,
Perrault e.a. hebben de open weg naar
het kinderhart gevonden. Misschien
doet bovenstaande titel het daarom niet
direct bij hen, die veel van sprookjes
boeken afweten. Toch is het Rackham
sprookjesboek in Enqeland al twintig
maal herdrukt. Nu heeft uitgeverij
Hollandia B.V. te Baarn voor een
Nederlandse vertaling gezorgd. In 288
pagina's is een keuze gemaakt uit de
vertellers Perrault, Andersen, Grimm,
Washington Irving. Maar daarbij de
prachtige tekeningen in zwart-wit en
kleur door Arthur Rackham. Dat
maakt deze uitgave van Hollandia dan
ook tot een bijzonder sprookjesboek.
Drieentwintig van de beste in de
literatuur. Verkrijgbaar bij de
boekhandel voor 24,90.
DE LANDING
Bij Hollandia in Baarn verscheen „De
Landing" van Alan White, een roman
over D-Day 1944. De zesde juni was de
inleiding voor de bevrijding van
Europa, zodat deze gebeurtenis al meer
dan eens beschreven is. Niettemin
speelde White het klaar er toch een
boeiend verhaal van te maken met
spanning, humor en romantiek. Wat
wil je als je als gewoon soldaat de
dochter van een Engelse majoor dansles
mag geven. De maten waren maar wat
jaloers. Op een van de Franse stranden
komt hoofdpersoon Tom Wilkens op D-
Day tot onverwachte heldenmoed.
Zowel de voorbereidingen voor de zesde
juni als de actiedag zelf leveren
voldoende gegevens op om het goed
opgebouwde verhaal in een adem uit te
lezen. Paperback 14,90.
Aan de ZELFKANT van het LEVEN
De schrijfster Hannah Green richt zich
in haar boeken vooral op de hulp-
behOoevende mens. Ze werd met haar
„Ik heb je nooit een rozentuin beloofd"
in een klap een beroemd auteur. In dat
eerste boek gaat het om een jong meisje,
die drie jaar doorbracht in een psychia
trisch ziekenhuis en haar weg terug
vindt. Haar tweede boek „Met hand en
hart" gaat over de stille wereld van de
dove mens. Van haar eerste boek is al
een derde druk verschenen. Ook met
„Aan de zelfkant van het leven" wordt
weer een beeld gegeven van de hulp
behoevende mens. Van de mens die uit
het spoor raakt, van geestelijk en
lichamelijk gehandicapten. Hoofd
persoon is de sociaal werker Ralph
Oakland die tegelijk als een soort kruis
vaarder en diplomaat strijd levert met
en voor deze mensen. Ze worden van de
kant gehaald en vinden het spoor terug.
Velen, niet allen. En ook daarover gaat
het verhaal van Hannah Green. Voor
Ralph Oakland schijnt het nooit op te t
houden. Altijd weer vragen moeders,
vaders, mensen zijn hulp. Dan bijt hij
zich vast in een bepaald geval. Niet
altijd met succes, soms toch wel: „Ralph
maakte een notitie in het dossier:
Ramirez, Bernardo, geslacht M, leeftijd
30 j. De wereld heeft je nodig,
Bernardo! Ralph glimlachte. Deze
ingewikkelde, vreemde, geletterde,
gehaaste samenleving bood de nog
steeds vreemde en ongeletterde
Bernardo een plaats om zich te
wortelen en te ontplooien. Het feit dat
men behoefte had aan zijn bijzonder
talent zou Bernardo zelfvertrouwen
schenken. Trots en zelfvertrouwen
waren bijzonder belangrijk voor
Amerikanen, misschien wel belang
rijker dan maatschappelijk aanzien of
rijkdom, misschien zelfs wel belang
rijker dan hun behoefte aan
vrijheid...." (pagina 287).
Ook déze Hannah Green is volop het
lezen waard. Paperback 18,90, een
uitgave van Hollandia B.V. te Baarn en
verkrijgbaar in de erkende boekhandel.
PLANTEN DIE ELKAARS
GEZELSCHAP ZOEKEN
Enige jaren geleden heeft Richard B.
Gregg in zijn eigen tuin geëxperimen
teerd met een aantal planten om na te
gaan, welke het goed of minder goed
doen in aanwezigheid van die andere
planten. Een vraag die menigeen de
eeuwen door bezighield. Hij beschreef
het resultaat in een brochure, die werd
uitgegeven door de vereniging voor
Biodynamische Land- en Tuinbouw.
Helen Philbrick, die elders in het land
werkte, volgde gedeeltelijk de door
Gregg aanbevolen methode en deed
vervolgens eigen onderzoek over
materiaal uit de hele wereld waarover
zij beschikte. De bevindingen van die
twee mensen zijn neergelegd in het
boekje „Planten die eikaars gezelschap
zoeken" dat bij Hollandia b.v. te Baarn
is verschenen. Wetenschap werd aan
praktijk getoetst en behalve veel
wetenswaardigs stellen de auteurs de
lezers voor zelf te gaan experimenteren
waarbij men verrassende uitkomsten
zal krijgen. Het boek is in elk geval een
bijdrage tot duidelijker inzicht in een
van de minst begrepen aspecten van de
ecologie, namelijk het antagonisme en
de symbiose van planten. Uiteraard wel
voor de lief-hebbers, maar voor die ook
de moeite waard (Paperback 13,90)
Standpunt is belangrijk
Toegegeven: 't is best een leuk plaatje, die linker
foto. Zo'n lekker onverschillig joch met zijn fiets,
handen stoer in z'n zakken. Hier sta ik! Maar 't is
wèl een „gewoon" plaatje, recht toe, recht aan. Dan
is die rechterfoto heel anders. Zelfde jongetje en
zelfde fiets. Alleen is de fotograaf nu met de ka
mera naar de grond gegaan. Door dat kikvors-pers-
pektief - zo heèt dat - is een boeiender beeldopbouw
verkregen, waar de jongen en zijn fiets een veel
centraler plaats hebben, vrijstaand van de achter
grond. Toch iets om te onthouden, zo'n „grond"-
foto. U moet er inderdaad flink voor door de knieën
gaan of zelfs voor op de grond gaan liggen. De
kamera hoeft daarbij niet de grond te raken; die
kunt u vóór uw oog houden, terwijl u zoekt naar de
meest aantrekkelijke beeldopbouw.
