EENDRACHTBODE
Altyt bet groeijede
i» m
30 Jaren geleden
5e JAARGANG No. 40
TWEEDE BLAD
28 AUGUSTUS 1969
VIII
Een serie verledentijdse dorpsschetsen
over de gemeenschap Sint-Annaland
Iti
Hitier begint de Tweede Wereldoorlog met een
misrekening
Stalin geeft Duitsland Carte Blanche
Engeland en Frankrijk houden woord
44
33
PRO EN CONTRA, MAAR TOCH
„Doch godsdienst is aan de school niet afzonderlijk te onderwijzen.
Onze maatschappij heeft een Christelijk karakter, en dat doordringt van
zelf de school, zonder dat er bijzondere uren aan godsdienstig onderwijs
worden gewijd; dat is hetgeen ik meermalen heb gezegd en opnieuw
moet zeggen: godsdienstig kerkelijk onderwijs is geen artikel van het
lager onderwijs 1)
„De staat acht zich gerechtigd en verplicht het onderwijsnaar eigen
goedvinden, te regelen en te besturen, zonder daarin door de rechten van
kerk of huisgezin te worden beperkt Wat de onzijdigheid aangaat,
reeds in de Nationale Vergadering (1796) werd eenzijdigheid voorspeld:
Tengevolge der uitsluiting van dogmatieke begrippen, zal men den grond
slag der zedenkunde uit de natuurlijke godsdienst ontleenen; de verplich
ting tot deugd en goede zeden, uit kracht der geopenbaarde, uit het oog
verliezen 2)
De Zwollenaar Johan Rudolf Thorbecke en zijn tijdgenoot, de Hage
naar Guillaume Groen van Prinsterer, twee van onze grootste staatslieden
geven elk hun visie met betrekking tot de zo fel omstreden schoolkwestie.
Hun mening is in deze volkomen tegenstellend, omdat beiden spreken en
handelen volgens verschillend staatkundig beginsel. Thorbecke is niet
ongodsdienstig, Groen van Prinsterer geen godsdienstdweper! Politiek
zijn ze eikaars tegenstanders, persoonlijk de beste vrienden. Parlementair
kunnen de debatten hoog lopen, maar hun particuliere correspondentie
is recht hartelijk!
„AAN MR. G. GROEN VAN PRINSTERER. Ik wil, waarde vriend,
de Ned. Ged. van 2 en 9 februari als eenen vriendelijken brief aanmerken.
Hoezeer ware het te wenschen, dat deze denkbeelden hooge en lage per
sonages lot nadenken en inkeer brachten! Vooral op het lezen van het
laatste blad is het gevoel van eensgezindheid met uwe denkwijze recht
wakker bij mij geworden Vaarwel, waarde vriend, behoud mij lief,
en geloof mij van harte. Uwen vriend J. R. Thorbecke."
Prins Willem I, door moordenaarshand gevallen, liet zijn leven voor
het Nederlandse volk in al zijn geledingen, niet dus voor een bepaalde
groep maar opdat allen, zonder onderscheid, vrijheid zouden krijgen van
geweten en geloof! Desondanks werd de losgebarsten schoolstrijd landelijk
gezien een chronische ziekte, die zich tientallen jaren heeft voortgesleept.
Accute opflikkeringen deden zich overal plaatselijk voor wanneer de stich
ting van een bijzondere lagere school actueel werd. Vrijwel het enige al
gemeen waardeerbare van een kerk- of schoolconflict, is de rust, die in
treedt als alle gemoederen na verloop van lijd weer tot bedaren zijn ge
komen
Op 25 november 1921 werd te Sint Annaland opgericht, de „Vereni
ging tot Stichting en Instandhouding van scholen met de Bijbel, op Gere
formeerde grondslag." Initiatiefnemers waren de heren J. Kurvink, G.
Goedegebuure, J. B. van Dijke, P. Quist, A. Boon en C. K. Slager. De
„roering" die een en ander veroorzaakte is gelukkig al jaren bezonken;
een releveren van positieve waarden, zoals die ook thans nog werken en
vruchtdragend zijn, lijkt ons beter.
1) Parlementaire rede - J. R. Thorbecke - Kamerzitting van 27 november
1865.
2) Handboek der Geschiedenis van het Vaderland - G. Groen v. Prinsterer.
Thorbecke en Groen van Prinsterer, een begrip voor wederzijds res
pect, persoonlijke genegenheid, maar met volledige handhaving van het
eigen principe! De verhouding van deze nationale figuren werd o.a.
geschetst als een symbolische achtergrond, waartegen een vrij overeen
komstige, menselijke verstandhouding uit ons plaatselijk onderwijswezen
zo treffend ka nworden geprojecteerd.
Onze beide schoolhoofden, de heren Chr. J. C. Boot en Chr. Kalle
(van wie laatstgenoemde thans is gepensioneerd), twee „Chrislopho-
russen" die in de loop der jaren generalies van leerlingen over de tijd
stroom, die daar loopt Lussen kinderlijk analfabetisme en beroepsopleiding-
veilig hebben heen geholpen, doen ons in vele opzichten sterk denken aan
de genoemde parlementariërs der vorige eeuw. Handelend in diezelfde
geest van verdraagzaamheid, zowel met betrekking tot de hele gemeen
schap als ten opzichte van elkaar voedden zij met dit voorbeeld hun leer
lingen mede op in een „leervak" dat niet verplicht op het lesrooster
voorkomt Het saamhorigheidsgevoel van onze plaatselijke samen
leving, ondanks de verschillende gezindten, is daardoor voor geen gering
deel aan hen te danken!
In de loop van 1923 kon de bijzondere lagere school worden betrokken.
Hoofd werd aanvankelijk de heer C. Hage. Zoon die echter wegens ver
trek naar Borssele vrij spoedig werd opgevolgd door onderwijzer C. van
Houdt, die in de Bierensstraat (nr. 28) zijn eigen, nieuwgebouwde
woning had.
In gedachten dwalen wij door het gebouw en zien in het lokaal der
„hoogste" klassen nog de blinde kaart hangen van „Nederlandsch Oost-
Indië" met als inzet het eiland Java „Allemaal!," zei de „boven
meester", en dan ging het gezamelijk: „Ba-li, Lom-bok, Soem-ba, Soem-
Door Han Dekker
ba-wa Via het open raam drongen de Maleise klanken door tot het
Schermerspad en verder de Ring op Ons Insulinde werd Soekamo's
Indonesië, leerkrachten kwamen en gingen, de leerlingen van toen
er zijn al heel wat grootouders onder!, zelfs het „oude" gebouw is in zijn
laatste dagen „EN ALLE DEZE DINGEN WORDEN ZO MOEDE,"
verzucht de Prediker in hoofdstuk één.
Op de gang en in de lokalen werd men door De Jongh en Wagenvoorls
schoolplaten herinnert aan onze roemrijke nationale ontwikkeling: „Be
legering van een Kasteel (Het Huis te Voorst, 1362)", „Luther op de
Rijksdag te Worms, 1521", „Een Ha'gepreek buiten Utrecht, augustus
1566", „De Prins trekt over de Maas, 1568", „Een vergadering van de
Nationale Synode te Dordrecht, 1619", „Aan de Hollandse Waterlinie,
1672", „Hollandse Infanterie bij de bruggen over de Berezina, 1812",
„De Prins van Oranje bij Quatre-Bras, 16 juni 1815" en nog vele an
dere. Tussen de laatste twee historischefeiten ligt de begindatum van
ons Koninkrijk, thans al ruim anderhalve eeuw geloden, want snel
vliegt de tijd, jaar uit, jaar in
Zo volgt dan dc 13e maart van het jaar onzes Heren Anno 1969. Het
is „kijkavond" in de leslokalen der St-Annalandse bijzondere lagere school
en het lijkt, buiten de werkelijke bedoeling van deze avond, alsof het oude
gebouwencomplex vandaag afscheid nemen wil, vooral ook van de oud
leerlingen, die zeven (of acht) van hun belangrijkste kinderjaren binnen
haar vertrouwde muren doorbrachten.
In het separate lokaal van de heer Sennef (hij is daar nog maar kort)
zijn de wanden, als overal, met bontgekleurde tekeningen bedekt; kin
dercreaties van kleine impressionisten, waarvan de lijnen, kleur en voor
stellingen iets vertellen over de lot ontwikkeling komende persoonlijkheid,
ontluikende driften en mijmeringen der respectievelijke jeugdige makers.
Een vage afspiegeling van hun doen en denken, concrete afdrukken van
kinderzieltjes die mede door een moderne, individueel goe dgerichte leer
methode steeds nader zullen plooien, vol overmoedig toekomstverlangen
En stilaan zakt het heden even weg Daar is nog het kleine bankje
(hoe paste men daar ooit in!) waar we in 1936 voor het eerst verlegen
inschoven, trillend van spanning om het wonderlijk-plechtige onbekende.
Het is één der beruchte crisisjaren, een jaar uit het decennium dat de
zwanezang der oude wereld zal betekenen, maar dat laatste kon men als
kind niet weten, evenmin als de toenmalige ouderen uiteraard. Ondanks
dat maatschappelijke zorgen en zuinigheid zich ook via de resp. gezinnen
aan ons kinderen meedeelden, volgden we dagelijks welgemoed de beleven
issen van Teun met z'n aap, die Jet en Wim plezierden. Wij leerden o.a.
lezen en voelden het zo kinderlijk juist aan wat het betekende voor die
arme, 19e eeuwse Klaas toen hij op een zendingsbijeenkomst, bij gebrek
aan collectecenten, met neergeslagen ogen aan het door hem verafgode
colleclantje, zijn dierbare glazen knikker offerde ten behoeve van hei
dense kleurlingen Terwijl wij als kinderen hier zo intens en eerlijk
in meeleefden, een schier heilige eerbied voelend voor ouderen, gezag en
overheid, verankerd in de dan nog even bestaande wereldorde, zijn het
in Spanje europese christenen die elkaar vermoorden, Ethiopiërs die
sterven door gifgas en een brullende Hitler die zich voorbereidt On
bewust van alles zong de klas dan heel devoot: „Heer ik hoor van rijke
zegen, die Gij uitstort keer op keer Tjonge wat klonk dat soms vals,
maar ach, er waren in het groot zoveel méér dingen die niet zuiver
stemden
Daar zaten wij, stijfjes, de armen over elkaar als er niet geschreven
werd, in de bankenrij bij de ramen. Achteraan Jo van de Repe, na hem
volgden Huib Westdorp, Han Dekker, Jannetje den Haan, Janna Moer
land, Cor Rijnberg (onze zo jeugdig overleden schoolmakker Henk
Heijboer, Jo van der Klooster en Krina van Vessem. Wat is er allemaal
van en met hen geworden? De realiteit van nu, de toekomstverwach
ting van toen. Wat al kinderlijke dagdromen, die vaak werden gehono
reerd met uren schoolblijven want juffrouw Van der Graaf uit
Dordrecht, die ons plichtsgetrouw schoolde in het God, Nederland en
Oranje-devies, was niet altijd even gemakkelijk.
„Vooroorlogse'' kinderen waren wij, en dan volgt zo maar een warme,
zomerse namiddag uit die prille jeugdperiode, 't Is loom in de klas, de
juffrouw vertelt maar het is niet boeiend, en dat is ook wel eens fijn,
dan kunnen je gedachten ongestraft de vrije loop nemen Vlinders
fladderen tegen de hoge, smalle ramen waarachter op grijsblalwe ven
sterbankjes veldbloemen verleppen in enkele half met water gevulde jam
potten. Er vóór, builen op de Ring, hoort men geluiden die passen bij
het inspannen van paarden voor een Thoolse boerewagen, als landbouwer
Ketting zich klaarmaakt om naar de Langeweg te rijden. Uit de verte
klinkt aambeeldgetink van hoefsmid Van Beek, en al dromend ervaart
men de symboliek van heden, verleden en toekomst. Een peinzend kind.
Onder ons, diep in de grond, de vergane resten van tientallen generaties
boven, hoog in het ijle zonlicht enkele ronkend oefenende, militaire Fok-
kertjes, om in het kader van een neulraliteitspoging de onafhankelijkheid
van deze en komende generaties veilig te stellen Op het binnenpleintje
doet juffrouw Everse in-de-kring-spelleljes met de jongste leerlingen van
de andere sehool; in het lokaal van meester Koetsdijk zingen ze: „Wij
willen Holland houden en ja, dat wilden we eigenlijk allemaal zo
graag, maar tijdelijk zal het die 10e mei zo heel anders uitpakken, wan
neer het vast wel goed bedoelde „goede nacht en welterusten" van pre
mier Colijn overgaat in een vijf jaar durende nachtmerrie
En minuscuur levensbeeld van vroeger waarvan men de gevolgen nog
dagelijks ervaart, en door de jaren afstand nemend ondergaat men voor
al op een „afscheidsavond" als deze met weemoed het betrekkelijkheids
weten van alle dingen en tijden
De bodem viel uit een wereldmaatschappij die nog voor eeuwen was
„berekend" en dat is geen kleinigheid. Sedertdien gaat alles zo snel en
dynamisch, dat er haast geen tijd is tot nabetrachten over een verleden
en overgang maar nu, die maakten dat de huidige jeugd thans zoveel te
vragen heeft.
Straks hoopt men op Sint Annaland de nieuwe gebouwen te betrek
ken, de oude muren te slopen en weer hebben beide scholen eikaars na
bijheid gezocht, als een waarneembaar teken van plaatselijke gemeen
schapszin.
Straks hopen kinderen te leren in deze technische moderne scholen,
die mede door een onderwijsvernieuwing in veel opzichten niet te her
kennen zullen zijn aan de vorige. Zekere essentiële waarden, niet af
hankelijk van tijd of plaats, zullen blijven: Beginsel, doelstelling, en liefde
tot het opgroeiende kind, dat ondanks alle veranderingen het „dromen"
gelukkig nog steeds niet heeft verleerd.
Pro en contra, maar toch Wat een zegen om in een weergekeerde
rechtsstaat vrij te mogen zijn, elkaar als gemeenschap daarin begrijpend
te respecteren .en, met inachtneming der resp. principes, elkaar zoveel
mogelijk samenwerkend tegemoet te treden, want dat kan, het plaatselijk
verleden heeft het ons geleerd! NADRUK VERBODEN
Volgende week EEN OVERSCHOTAAN ORGELPIJPEN.
„Allemaal" zegt de boven
meester dan ging het gezamen
lijk: Ba-li, Lom-bok, Soem-ba,
Soem-ba-wa. Via het open
raam drongen de Maleise
klanken door tot het
Schermerspad en verder de
Ring op
En kijk dan ook nog eens naar
het oude huis familie Bierens
nu garage Hommel.
Berlijn, 3 september 1939 9 uur-In de
morgen. Voor het gebouw van het Ministerie
van Buitenlandse Zaken stopt een Engelse
auto. De Britse gezant, Sir Nevile Hender
son, stapt uit en gaat haastig het gebouw
binnen. Hij wordt verwacht. In een der zalen
wordt hij ontvangen door een tolk, Dr Paul
Otto Schmidt. De beide mannen geven elkaar
zwijgend een hand. Sir Henderson gaat niet
zitten. Hij overhandigt een document en ver
dwijnt weer even spoedig als hij gekomen
is.
Nauwelijks is de Britse gezant vertrokken
of Dr Schmidt spoedt zich naar de Rijks
kanselarij. In een kamer zijn de Führer van
het Duitse rijk, Adolf Hitler, en de Duitse
Minister van Buitenlandse Zaken, Von Rib
bentrop, al enige tijd bijeen. Zij weten, dat
er een belangrijke boodschap van de Engelse
regering op handen is. Dr. Schmidt wordt
haastig toegelaten. Na een „Heil Hitier"
krijgt hij onmiddellijk de gelegenheid om de
Engelse boodschap voor te lezen. Hij doet
dat langzaam - vertalend uit het Engels -
en nadrukkelijk:
Alle operaties tegen Polen dienen
onverwijld te worden afgebroken en de
Duitse strijdkrachten dienen onmiddellijk op
eigen grondgebied te worden teruggetrokken.
Zo niet dan treedt om 11 uur de
oorlogstoestand tussen Duitsland en Enge
land in
I Als Dr. Schmidt de voorlezing beëindigd
heeft, volgt er een volstrekte stilte. Hitier
zit onbeweeglijk achter zijn bureau. Von
Ribbentrop staat voor het raam en kijkt naar
buiten Plotseling keert de Führer zich
I naar Von Ribbentrop.
i „Wat nu vraagt hij woedend en
verwijtend. Von Ribbentrop aarzelt een
ogenblik en zegt dan: „Nu kunnen we ieder
moment ook het Franse ultimatum verwach
ten
Na weer de Hitlergroet te hebben gebracht
verlaat de tolk het vertrek. In de kamer er
naast is het vol mensen: Ministers, hoge
partijfunctionarissen en officieren.
Dr Schmidt vertelt de inhoud van het
Britse ultimatum. Ook in de wachtkamer re
ageert men met terneergeslagen gezichten.
De enige, die wat zegt, is Goering. Hij ver
zucht: „Als we deze oorlog verliezen, dan
moge God ons bijstaan."
MISREKENING
Geen der Duitse leiders, hetzij in de partij
hetzij in het leger, had verwacht, dat Enge
land en Frankrijk Polen zouden bijstaan.
De voorgeschiedenis van de Tweede We
reldoorlog had ook niet die indruk gegeven.
Nimmer hadden de Westerse mogendheden
gereageerd op Hitiers daden van toenemende
agressie. Niet in maart 1936, toen, in strijd
met gemaakte afspraak, het Rijnland werd
herbezet. Ook niet in maart 1938, toen
Duitse troepen Oostenrijk binnenvielen.
Niet in september 1938, toen door Enge
land en Frankrijk tijdens de beruchte Con
ferentie van München het Tsjechische Su-
detengebied aan Hitier cadeau werd gege
ven. Niet in maart 1939, toen Hitier Bo-
hemen en Moravië bezette en niet op Goede
Vrijdag van datzelfde jaar, toen de Itali
aanse dictator, Mussolini, deze datum zeer
geschikt achtte om Albanië te overvallen.
Al deze gebeurtenissen hadden Hitier aan,
gespoord tot steeds ergere provocatie. En in
dit kader was het Führerbesluit gevallen om
vóór 1 september operatie „Fall Weisz" te
laten uitvoeren, met als doel: de totale staat
kundige vernietiging van het buurland
Polen.
Van de Sowjet-Unie had Hitier helemaal
niets te vrezen. Na vergeefse pogingen van
geallieerde zijde om een Engels-Frans-Rus
sisch militair verdrag te sluiten, waardoor
vermoedelijk een tweede wereldoorlog zou
zijn voorkomen, had Duitsland toenadering
tot Rusland gezocht. Dit leek Stalin een be
tere partner. Hitler had n.l. minder gewe
tensbezwaren dan de Westerse democratieën.
Stalin kreeg van Hitier toestemming om met
Finland, de Baltische staten - Estland Let
land en Littauen - en Roemenië te doen wat
hij wilde. Afgesproken werd, dat Polen zou
worden verdeeld. Op 23 augustus 1939 werd
het Non-agressie-pact tussen het Nationaal-
Socialistische Duitsland en het Communis
tische Rusland gesloten. Dat Stalin daarmee
KOELKASTEN
DIEPVRIEZERS
VERHOEVEN
Koeltechniek
Lievevrouwestraat 33 - Tel, 4898
Bergen op Zoom
adv. ing. med.
zijn communistische partijgenoten in de ge
hele wereld in grote verlegenheid bracht -
in hem zagen de communisten immers de
tegenstander van het Fascisme en de Duitse
concentratiekampen zaten toen al vol met
communisten - liet hem koud. Hij rekende
bepaald op de vindingrijkheid van zijn pro
letarische vrienden aller landen om zijn
kromme daden recht te praten.
Hoewel Hitier uitging van het standpunt,
dat „de overwinnaar geen rekenschap van
zijn daden wordt gevraagd", wilde hij toch
een aanleiding hebben voor de reeds vast
gestelde aanval op Polen. Daarvoor zorgde
de SS. Uit een concentratiekamp werd een
aantal gevangenen gehaald, in Poolse uni
formen gestoken en daarna gedood. De
dode lichamen werden even vóór de Poolse
grens op Duits grondgebied neergelegd.
Het moest net lijken of een afdeling Pool
se soldaten de grens had overschreden doch
door waakzame grenswachten was neerge
schoten. Een als Poolse soldaten verklede
afdeling SS-ers „bezette" het radiostation
van Gleiwitz in Opper-Silezië, een Pools
sprekende SS-er hield een anti-Duitse toe
spraak. Dit alles speelde zich af op 31 aug.
Een dag later, 's morgens om 4.45 uur, zou
Hitier deze „Poolse agressie" beantwoorden.
DE VELDTOCHT
Duitsland had, sinds de machtsovername
van Hitler in 1933, een zeer sterk leger en
een even machtige luchtmacht opgebouwd.
Reeds vóór de Nazi's aan het bewind waren,
was al getornd aan het verdrag van Ver
sailles, waarbij aan Duitsland defensie be
perkingen waren opgelegd. Zo had Gene-
ralöberst Freiherr von Seeckt steeds een
Generale Staf, zij het dan in burger, weten
te handhaven. Duitse officieren van land
en luchtmacht oefenden volgens schema in
Rusland.
De toegestane Reichswehr van 1.00.000 man
vormde het kader van het nieuwe Duitse
leger, dat, zodrp Hitier het voor liet zeggen
had, met voorbijzien van welk verdrag ook,
werd gevormd. Een modern leger van meer
dan 100 divisies, waaronder zeer beweeg
lijke en uiterst modern bewapende pantser
divisies, en een luchtmacht van bijna 5000
moderne vliegtuigen stonden in 1939 de Füh
rer ter beschikking.
Terwijl, wegens de bezuinigingsmaatre
gelen, in Engeland en Frankrijk de produc
tie van militaire vliegtuigen nauwelijks steeg,
was in 1939 de Duitse vliegtuigproductie
het vijfvoud van die van 1934.
Het was dan ook een sterke legermacht,
die tegen Polen in het veld werd gebracht.
Vijf legers werden langs de grenzen van
Polen opgesteld. Eén ten noorden in Oost-
Pruisen, 3 langs de Noord-West en West
grens en één langs de Tsjech ische-Poolse
grens. De sterkte van de totale aanvalsmacht
bedroeg 60 divisies, waaronder 9 pantser
divisies, gesteund door een kleine 3000 vlieg
tuigen.
Algehele leiding: Generaloberst Von Brau-
chitsch.
Polen stelde daar tegenover: 900 vlieg
tuigen, 40 infanteriedivisies, 11 cavalerie
divisies en 38 tankcompagnieën. De Poolse
opperbevelhebber, Veldmaarschalk Smigly-
Rydz, had zijn leger in kleinere legertjes
opgesplitst en langs de Duits-Poolse grenzen
verspreid.
Het Duitse aanvalsplan was verre van
origineel en erg doorzichtig. Van het NW
en W uit zouden de Duitse legers een kleine
cirkel beschrijven en van Oost-Pruisen en
Tsjecho-Slowakije uit een tweede grotere
cirkel. Snelheid was een voorwaarde voor
het gelukken van het plan. Nu tanks de ca-
valeriepaarden hadden vervangen, kon op
snelheid van actie worden gerekend. De Po-
len zouden de eersten zijn, die zouden ken
nis maken met een geheel nieuw type van
oorlogvoeren: de „Blitzkrieg",
j De Duitse veldtocht werd vrijwel volgens
plan uitgevoerd. Vooral de aanvallen van
de Duitse Duikbommenwerpers - Stuka's -
hadden een demoraliserende invloed op de
Poolse verdediging. Daarentegen was de
Poolse luchtmacht al op de eerste dag uit
geschakeld. Toch gaf de Poolse verdediging
ten Noorden van Danzig zich pas op 2 ok
tober over, terwijl ten Oosten van War
schau een geïsoleerde Poolse groep onder
Generaal Kleeberg eerst op 5 oktober capi
tuleerde.
I Op 17 september hadden 30 Sowjet-Rus-
sische divisies de Poolse Oostgrens over
schreden. Een dag later ontmoetten de Rus
sen hun Duitse bondgenoten te Brest-Litowsk
Op 29 september ondertekenden Rusland en
Duitsland het verdelingsverdrag van Polen.
Een volk van 35 miljoen inwoners had in
één maand zijn vrijheid verloren. Een half
miljoen Poolse soldaten waren in krijgsge
vangenschap gevoerd. Vele Poolse militai
ren slaagden er echter in om via Oost-Eropa
in Engeland terecht te komen. Deze Pooise
soldaten zouden later een groot aandeel
hebben in de bevrijding van ons land. Ook
enkele Poolse marineschepen wisten de En
gelse haven te bereiken.
