Eeuwfeest van het gewapend beton
Bronchi letten
Uit onze omgeving
Axel
AUTO OVER DE KOP
Zaterdagmiddag omstreeks 2 uur is D. R. uit
Axel met zijn personenauto op het spek-glad-
de wegdek van de Sasdijk komen te slippen
waardoor de auto over de kop is geslagen.
Persoonlijk letsel deed zich niet voor, maar
de auto werd zwaar beschadigd.
AUTOMOBILIST
GAF GEEN VOORRANG
Dinsdagmiddag omstreeks kwart voor drie
reed B. R. v. d. Z. uit Wiechelen (België)
met zijn personenauto vanaf de Oranjestraat
te Axel de kruising met de Kanaalkade Zuid
singel op. Hierbij verleende v. d. Z. geen
voorrang aan een personenauto bestuurd door
H. H. de K. uit Terneuzen, die vanaf de
Zuidsingel de Kanaalkade opreed. De botsing
die hierdoor ontstond leverde aan beide voer
tuigen flinke schade op. Persoonlijk letsel
deed zich niet voor.
BOTSING BIJ UITRIJDEN UITRIT
Woensdagmorgen reed A. F. uit Kwaden-
damme met zijn personenauto vanaf een uit
rit van een woning aan de Zuidsingel de
ventweg op, waarbij een uit de richting Sluis
kil naderende vrachtauto bestuurd door H.
van A. uit Sluiskil te laat opmerkte. Hierdoor
botste de personenauto tegen de vrachtauto
op waardoor beide voertuigen werden be
schadigd.
AUTOBOTSING
Vrijdagmorgen te 6.30 uur reed F. M. B. uit
Clinge met een bestelbusje door de Kerkdreef
en draaide links af om de Oosterstraat in te
rijden. Op dat moment werd hij ingehaald
door een personenauto bestuurd door L. G.
M. B. uit Lokeren (B) waardoor een botsing
ontstond. Beide voertuigen werden flink be
schadigd.
C.P.B.-VERGADERING TE AXEL
Woensdagavond kwam de Christelijke Platte
lands Vrouwenbond afd. Oost Zeeuwsch-Vl.
bij een in het nieuwe gemeenschapshuis van
de Ichthus Kerk, Pironstraat 3.
Deze vergadering stond onder leiding van de
Pres. Mevr. Weijns-Bakker.
Na de gebruikelijke opening werden de huis
houdelijke zaken besproken. In de pauze
was er gelegenheid zich op te geven voor
enkele cursussen van de Stichting Voorlich
ting ten Plattelande.
Dan is het woord aan de spreker van deze
avond, de heef Colsen uit Hulst. Hij spreekt
over het onderwerp „De boerderij in de
Oudheid'* toegelicht met vele dia's.
De kerstmiddag zal gehouden worden 14 de
cember in „De Poort" te Zaamslag.
AANWINSTEN MUSEUM
DE AXELSE BOERENKAMER
De Axelse Boerenkamer mocht als geschenk
ontvangen een sikkel, geschonken door de
heer Rinn; en ontvangen in bruikleen van
het Kerkbetsuur der R.K. Kerk alhier, het
klokje, reeds eerder vermeld in deze krant,
welk klokje afkomstig is van het fort Moer-
spui, dat zich bevond bij Overslag.
Dit klokje heeft ook gehangen in het St.
Janshuisje aan de Hoogstraat, het Gildehuisje
der stadswerkers, vorige eeuw door de R.K.
Parochie gekocht van het Stadsbestuur. Het
draagt het Randschrift „Peeter vanden
Ghein heft mi ghegoten, 1548 (en niet 1584,
zoals in een vorig nummer foutief stond).
Onder de rand bevinden zich 3 halfverheven
beeldjes, voorstellende: le De Heilige familie,
2e, St. Joris, die de draak bevecht en 3e.
St. Maarten, die zijn mantel geeft aan een
bedelaar. De Klok houdt de herinnering le
vendig aan de fortenlinie aan de grens, mis
schien ook wel aan de kerk van St. Maarten
in Beoostenblide (le Verkorting). Verder is
de inventaris uitgebreid met een verzameling
sleutels, opgegraven bij de opgraving van het
Schepenhuis in de Oude Stad.
NIEUWE AANWINSTEN
Chr. Openbare Bibliotheek Axel
STUDIEBOEKEN
Bar-Zohar, M. De jacht op de Duitse ge
leerden; Buchanan, Th. G. De getuigen ster
ven; Burgerlijk wetboek. (Leeszaal).; Collins,
L„ en D. Lapierre. Brandt Parijs Dahm, B.
Soekarno en de strijd om Indanesië's onaf
hankelijkheid; Doyon, J. Herders zonder er
barmen; Dupuis, P. J. F. Seksuele opvoeding
en gezinsvorming nu; Egeraat, L. van. De
Belgische Ardennen en Luxemburg; Egeraat,
L. van. Gezinsuitstapjes in Nederland; Ege
raat, L. van. Met kinderen naar het buiten
land; Fisher, H. A. L. Geschiedenis van Euro
pa; Ford, H. Vlucht naar de vrijheid; Geluid
en gehoor; Gerhardt, I. G. M. De slechtvalk;
Graaff, W. de. Ruimteonderzoek; Hefting,
Ph., en C. C. Quarles van Ufford. Breitner
als fotograaf; Hindels, J. Hitler was geen
toeval; Hobbs, L. China is anders; Jong, L.
de. Kleuters kunnen werken; Lodewijckx, A.
Australië waarheen?; Mao Tse Toeng. Het
rode boekje; Marvilde, P. van. Bejaard zijn
en nog echt leven; Mende, T. China; Mensch,
C. Zwitserland; Molen, S. J. van der. Levend
volksleven; Müller, R. M. Dialoog voor
Duitsland. De oermens; Pinter, H. De kamer;
Pinto, O. De fuik; Schrijver, E. Hollands
porselein; Schuwer, Ph. Geschiedenis van de
publiciteit; Thich Nhat Hanh. Vietnam, de
lotus in een zee van vuur; Vestdijk, S. De
glanzende kiemcel; Vries, Joh. de. Historit
van het jongste verleden van Terneuzen;
Wechs, W. Met auto en bergstok door de
Alphen; Why te, D. K. Braaf en stout.
ROMANS
Ballard, J. G. De brandende aarde; Berkel,
E. van. Gewoon Marjola; Brink, A. P. Lobola
voor het leven;Burgett, D. R. Currahee! Dag
boek van een paratrooper D-Day, 6 juni 1944
Dayan, Y. Hij die de vrees verloochent;
Deighton, L. Begrafenis in Berlijn; Deighton,
L. Chantage onder waer; Erk, J. van. Groen
in de kruin; Ferrars, E. De onechte weduwen;
Hermans, W. F. De donkere kamer van Da
mocles; Insingel, M. De getergde jager; John
son, G. S. Passagieren in de tropen; Jonker,
E. Bang zijn in het donker; Kampen, A. van.
De wrede madonna; Leeuwen, B. van. De
eerste Adam; Lederer, W. J„ en E. Burdick.
De rode muren; Linarès, F. Sophie, mijn
liefste; Mackenzie, K. Held en deserteur;
Mens, J. Het heldere uur; Mens, J. Het klein
verschil; Méri, V. De kuil; Moore, B. De
roomijs-keizer; Packer, J. Wanden van glas;
Panduro, L. Wat mankeert Martin F.?; Pey-
pers, A. Tussentijds; Raymond, M. De hemel
is soms ver; Schmitt, G. Tussen licht en don
ker; Smith, F. E. Squadron 633; Söderholm,
M. Als op Tyrsta de lente komt; Söderholm,
M. Kroon des levens; Soltikow, M. G. Londen
roept Noordpool; Tolstoj, L. N. Sebastopol-
vertellingen; Vallejo, M. M. Dag der vergel
ding; Wain, J. De ladder op omlaag; Whee
ler, K. Zo'n rustige laan; Wilson, J. Rowan.
Dokters onder kruisverhoor.
KINDERBOEKEN
Blyton, E. De vijf in de kntl; Bomans, G.
Pirn, Frits en Ida (din. 3, 4 en 5); Bonsall,
G. Newell. Ik weet, ik weet wat jij niet weet;
Brink, R. van der. Avontuur in Toledo; Cle-
ary, B. Rikkie en zijn vriendjes; Encyclopedie
voor jongeren (dln. 5, 6, 7 en 8).; Fuchs, J.
M., en W. J. Simons. Geschiedenis van de
fiets; Greeve, A. de. Stel je voor, Leonieke
Hiep hiep... hoera Makatsch, W. Onze
zangvogels; Maran, T. De geuzentrouw van
Stevijn Hazehart; De mens in de ruimte;Mi-
narik, E. Holmelund. Kleine beer bij opa en
oma; Roest-Kleinmtyer, T. van der. Baas Jan
is een bovense beste; Rutgers van der Loeff-
Basenau, A. August en Roosje. 2. dln.;
Scheepvaart; Smith, E. Peery. De goudschat;
Steenbuch, R. Ook ik wil graag leven; Stolz,
M. Geen varkens over de vloer Vermeulen
J. Onheil op Venus; Het weer. Zweeres, K.
Vogels om ons heen.
de in 1887 gebouwde betonnen boot „De
Zeemeeuw".
De betonnen duiker te Heusden
In vele Nederlandse studieboeken staat, dat
in 1892 bij Heusden een duiker is gebouwd,
van gewapend beton.
De techniek van het wapenen van beton
constructies, in 1867 ontwikkeld door Monier,
heeft omstreeks 1890 onze grenzen overschre
den. Vandaar dat de bedoelde duiker altijd
is gerekend tot de eerste Nederlandse toe
passingen van het gewapend 'beton. Maar
niemand realiseerde zich, dat dit historische
betonwerk nog bestaat.
Onlangs is deze duiker teruggevonden in een
dijk van de Gelderse gemeente Nederhemert,
ten noorden van de Brabantse gemeente
Heusden, aan de andere kant van de Bergse
Maas. De Rijkswaterstaat, ook nu nog de
eigenaar ervan, wist natuurlijk wel dat er
daar een duiker was, maar besefte niet dat
het hier om dé duiker van 1892 ging.
Deze thans 75-jarige betonconstructie is in
dertijd gebouwd ten behoeve van de regu
lering van de Bergse Maas. De betreffende
Op 23 november a.s. vindt in het Internationaal Congrescentrum R.A.I. te
Amsterdam de „Betondag 1967" plaats, georganiseerd door de Betonver-
eniging.
Tijdens deze bijeenkomst worden twee jubilea gevierd het veertigjarig
bestaan van de genoemde vereniging en bovendien het eeuwfeest van het
gewapend beton.
Want het voornaamste bouwmateriaal van deze tijd, gewapend beton, is on
langs honderd jaar geworden.
Zondagsdiensten
ZONDAG 19 NOVEMBER 1967
Ned. Herv. Kerk 8.45 uur en 10.30 uur
Ds. Pennings.
Gerefk. Kerk (Kerkdreef) 10.00 u. en 3.00 u.
Ds. J. de Feijter.
Geref. Kerk (Pironstraat) voorm. 11 uur
Ds. Berger van Terneuzen. Nam. 5 uur Ds.
Heemskerk (Jeugddienst).
Donderdag 23 november. Dankdag ëe~
was en arbeid, 's avonds half acht Ds. Heems
kerk.
Geref. Gemeente 10.00 en 3.00 uur Lees-
dienst.
Dinsdag 21 november half acht Ds. J U.
Weststrate van Meliskerke. Voorbereiding
H.A.
H. Gregorius de Grote, Walstraat 29
Winterregeling
8.15 uur; 9.30 uur; 11.00 uur. Zaterdag
19.00 uur H. Mis.
Zondagsdienst artsen
18-19 NOVEMBER: Dokter Boor.
Gewapend beton
„Tussen bloemen geboren"
Gewapend beton is beton waarin zich een
wapening van stalen staven bevindt. Deze
staven dienen om aan het beton een eigen
schap te geven, die het van zichzelf niet bezit.
Dit materiaal kan namelijk bijzonder goed
grote drukbelastingen opnemen, maar wan
neer het aan trekbelasting wordt onderwor
pen, ontstaan er al gauw scheuren.
Dank zij de in het beton aanwezige wapening
kunnen echter zowel druk- als trekkrachten
worden opgenomen. In feite is er door de aan
wezigheid van de wapening een nieuw mate
riaal ontstaan gewapend beton.
Gewapend beton, bij het hedendaagse bouwen
onmisbaar, heeft een merkwaardige geschie
denis. Deze begon eigenlijk met de Fransman
Joseph Monier, (geboren 8 oktober 1823),
die in de tweede helft van de vorige eeuw
tuinman was in de Orangerie van Versailles.
Elke herfst had Monier te kampen met het
zelfde probleem. Dan moesten de bloemen,
planten en heesters, die de parken sierden,
ondergebracht worden in de verwarmde kas
sen. Al bijna anderhalve eeuw, sinds Lodewijk
XIV en diens beroemde tuinarchitect André
le Nótre, geschiedde dat op dezelfde wijze.
De bedoelde planten stonden in bakken, zodat
zij bij het naderen van de winter met bak en
al verplaatst konden worden. Die bakken wa
ren van hout, dat aan rotting onderhevig
was. Maar dat werd pas geconstateerd als
men de bakken ging verplaatsen. De bodem
viel er dan uit of de zijkanten bezweken, tot
ergernis van de tuinlieden, onder wie Monier.
Die houten bakken hadden overigens nog een
ander bezwaar. Vooral in droge perioden, als
het hout sterk was gekrompen, waren zij verre
van waterdicht. Men mag derhalve aannemen
dat er toen vele gieters water tevergeefs in
de bakken zijn leeggegoten.
Problemen worden dikwijls in nood opgelost,
want nood maakt vindigrijk, zo ook bij Mo
nier. Hij wilde bevrijd zijn van de jaarlijks
terugkerende ergernissen. Daarom vervaar
digde hij van ijzeren staven en gaas een ge
raamte, in de vorm van een bloembak. Dat
geraamte werd aan beide zijden voorzien van
een houten bekisting, en daartussen gaat hij
beton, zoals dat al vele jaren werd gebruikt
voor het maken van massieve constructies.
Toen dat beton hard was geworden, verwijder
de hij de houten bekisting, en hij bezat een
bloembak - van gewapend beton - die
sterk was, waterdicht en niet rottend.
Die eerste experimenten moeten al omstreeks
1855 plaatsgevonden hebben. Het op den
duur verkregen resultaat was echter zo goed,
dat Monier op de door hem ontwikkelde
werkwijze octrooi vroeg. Dit werd hem ver
leend op 16 juli 1867, dus onlangs een eeuw
geleden.
Het octrooi van 1867 is sedertdien beschouwd
als het officiële geboortebewijs van het ge
wapend beton. Dat zou het vrijwel Izeker
nooit geworden zijn, wanneer tuinman Manier
op betongebied geen andere aspiraties had
gehad. Want bloembakken, hoe belangrijk
wellicht voor de aankleding van parken, zijn
weinig indrukwekkend.
Maar Monier ging verder de combinatie
van beton en ijzer bleef hem boeien. Hij ont
wikkelde nieuwe ideeën voor geheel andere
doeleinden. In de eerstvolgende vijftien jaar
kreeg hij dan ook verscheidene aanvullende
octrooien op zijn naam. Voor de vervaardi
ging van buizen, balken, plasten, bruggen,
vloeren e.d., allemaal van gewapend beton,
en ook voor de vervaardiging van kisten (met
name doodkisten) en zelfs van spoorweg
dwarsliggers.
Het is dus niet gebleven bij zijn ene, in 1867
geoctrooieerde vinding, ofschoon die wel de
meest essentiële was. Dat octrooi en de daar
op gevolgde aanvullingen hebben hem ge
maakt tot de uitvinder van het gewapend be
ton. Er is daarom alle reden dit jaar het
eeuwfeest van het gewapend beton te vieren.
Want zijn idee, „tussen bloemen geboren",
werd in de afgelopen honderd jaar duizend
voudig vergroot, en tot in alle details geper
fectioneerd, zelfs in die mate, dat onze tijd
wel wordt genoemd de eeuw van het beton I
Twee historische betonwerken teruggevonden
Een 75-jarige duiker en een 80-jarige boot.
In ons land wordt de betontechniek ontwik
keld en bevorderd door de Betonvereniging,
die op dit gebied een vooraanstaande plaats
inneemt.
Deze" vereniging, waarin betontechnici van
overheidsdiensten en particuliere bedrijven
nauw samenwerken, bestaat binnenkort veer
tig jaar. Dit heugelijke feit wordt op 23 no
vember a.s. gevierd in het Internationaal Con
grescentrum R.A.I. te Amsterdam, tijdens de
„Betondag 1967".
Op die dag wordt nog een ander jubileum
gevierd, namelijk het eeuwfeest van het ge
wapend beton. Want het is dit jaar een eeuw
geleden dat de Fransman Monier een octrooi
verkreeg, dat sedertdien wordt beschouwd als
het geboortebewijs van het gewapend beton.
Bij de voorbereiding van de „Betondag 1967
is getracht de geschiedenis van het gewapend
beton in ons land te achterhalen. Dat onder
zoek heeft een onverwacht resultaat opge
leverd: de oudse twee gewapend-betonwerken
van Nederland zijn teruggevonden 1 Het zijn
een betonnen duiker uit 1892 bij Heusden en
dijk was de toen nieuwe Maasdijk, van de
Bergse Maas, die in 1883 1904 is aange
legd. Momenteel verbindt de duiker twee slo
ten, zodat van de oorspronkelijke bedoeling
nog maar weinig te zien is.
De duiker is 20 m lang, 3 m breed en 3 m
hoog. Het dak is gewelfd, wat kenmerkend is
voor diverse Monier-werken uit die tijd.
De bouw vond plaats in opdracht van de
Rijkswaterstaat. De uitvoering was in handen
van Duitse betonbouwers, die wellicht ook
aan het onwerp hebben meegewerkt.
Ir. R. P. J. Tutein-Nolthenius, toendertijd
in dienst van de Rijkswaterstaat en nauw be
rokken bij de totstandkoming van dit pro-
jee, heeft in 1893 een lezing over deze duiker
gehouden. Daarom was hij de eerste die in
ons land bekendheid gaf aan de ideeën van
Monier.
Bekend is dat reeds in 1891 een betoncon
structie ter plaatse is uitgevoerd, namelijk
een achtregevel van een fabrieksgebouw in
Amsterdam. Maar deze wand is enkele jaren
geleden gesloopt. Op dat moment werd de
duiker te Heusden, feitelijk te Nederhemert,
de oudste Nederlandse toepassing van het
gewapend beton, en deze is kortgeleden te
ruggevonden.
„De Zeemeeuw"
Vele betontechnici in binnen- en buitenland
hebben in hun vaklitteratuur gelezen over een
betonnen boot, die reeds in 1887 - in de
„oertijd" van het gewapend beton - in
Zeeuwsch-Vlaanderen gebouwd zou zijn.
Volgens sommige publikaties werd deze boot
op een gegeven moment naar Amsterdam ge
bracht. En inderdaad, vorig jaar is deze boot,
die „De Zeemeeuw" heet, teruggevonden in
een van de vijvers van het Amsterdamse Artis.
Hij bleek daar sedert 1941 te liggen en bijna
dagelijks te worden gebruikt voor de verzor
ging van aalscholvers, pelikanen en andere
watervogels. Al die jaren heeft Artis niet ge
weten dat men een dergelijke curiositeit be
zat.
De boot is 4.20 m lang, 1.40 m breed en
60 cm hoog.
Volgens een foto uit 1910, overigens al te
Amsterdam gemaakt, was „De Zeemeeuw"
oorspronkelijk voorzien van enkele metalen
onderdelen, onder meer een roer. Er blijken
ook houten banken in voor te komen.
Een foto uit 1950, genomen in Artis, laat
zien dat de ijzeren onderdelen in de loop van
veertig jaar grotendeels zijn verdwenen. Er
zijn wel houten banken aanwezig, maar dat
zijn kennelijk niet dezelfde als die op de foto
van 1910.
Momenteel blijkt al het hout, en bijna al het
ijzer verdwenen te zijn. Overgebleven is een
betonnen boot, die dit jaar zijn tachtigste
verjaardag viert. Op een van de zijkanten
saat in sierlijke cijfers 1887, het jaartal dat
tijdens de vervaardiging van de boot in het
toen nog zachte beton is gekrast.
(De duiker te Heusden is vijf jaar jonger,
maar die is dan ook ter plaatse uitgevoerd,
d.w.z. in het werk gestort. Daarom kan men
deze duiker beschouwen als het oudste „on
roerend goed" van gewapend beton, en de
boot als het oudste „roerend goed", dat in
feite geprefabriceerd is).
Tijdens de „Betondag 1967", op 23 novem
ber a.s. in het Amsterdamse Congrescentrum
R.A.I., zal men „De Zeemeeuw" kunnen be
zichtigen in de hal van het congresgebouw.
Er zijn inmiddels maatregelen genomen deze
thans tachtigjarige te bewaren voor het na
geslacht. Daardoor zullen de betontechnici van
later kunnen zien hoe de Nederlandse ge-
wapend-betontechniek indertijd is begonnen.
Waar in Zeeuwsch-VIaanderen deze boot des
tijds gebouwd is vermeldt de geschiedenis
niet. Zijn er wellicht onder onze lezers die
daar iets meer over weten?
Ho*»tdronk in tablatvorm. 95e.t
