CHANTAGE
AXELSE IMPRESSIE'S.
XVI.
AXELSE BEVOLKING VERDRIEVOUDIGD IN GROOTVADERS - LEEFTIJD.
AGRARISCHE AMBACHTSHOOFDPLAATS GROEIDE TOT EEN BLOEIEND
STREEKCENTRUM.
FEUILLETON
door JOKE DE VALK.
3)
Lijders aan
brandend maagzuur
voelen zich geen half mens.
Kunnen geen eten zien - in 't
vooruitzicht van zo'n nieuwe aanval.
'n Bloedzuiverende kuur
met Kruschen Salts drijft de
oorzaak van die ondragelijke
Rheumatische Pijnen eruit.
'tG.
Runderpest
in de tijd van
2 juli 1865-
28 december 1867
Eén dezer dagen vond schrijver dezes een zeld
zame- gelegenheid zich ettelijke ogenblikken te ver
wijlen met een oud „boekske" in een „hoekske".. Dit
nu gaf aanleiding tot bezinning op de toch wel merk
waardige groei en bevolkingsaanwas van ons stedeke
in laat mij zeggen ruim 80 jaar tijds.
Een rasechte oude Axelaar speelde mij dit merk
waardige, geen 250 bladzijden tellende boekje, ge
vuld met allerlei gegevens omtrent elk terrein van
ons toenmalig openbaar en maatschappelijk leven in
onze goede provincie Zeeland, in handen.
Natuurlijk trok datgene wat handelde over onze
goede stad, die in 1873 een inwonertal had van
zegge en schrijve 2750 inwoners, het meest mijn
aandacht.
En mijn gedachten gingen onwillekeurig terug naar
die tijd, die toch een periode van welvaart was, maar
een zo geweldig contrast met onze hedendaagse toe
standen vormde, dat men zich in menig opzicht ver
baast. j
Het was de tijd welke we het „derd e kwart''
vain de 19e eeuw willen noemen die zich, zoals ge
zegd, kenmerkte door een gestadige bloei die deze
ganse 25 jaren aanhield tot de kentering, die na 1878
intrad.
De landwinning de inpoldering waardoor onze
provincie weer met 4034 ha. vergrootte bleef ook
in die kwarteeuw voortgaan,. Oost Zeeuwsch-Vlaan
deren alleen vergrootte met ruim één derde van het
genoemde aantal ha„ n.l. met 1319. Dit waren de
Willem m, (235 ha), de Van Alstein (434 ha), de
Van Remoortere (202 ha), de Van Lynden (173 ha),
de Piersens (168 ha), en de Seydlitzpolder (107 ha).
De voorspoed uit dit 28 jaren geduurd hebbende
tijdsgewricht werd weliswaar enigszins beschaduwd
door de ondergang van de meekrapcultuur,r maa
daartegenover stegen de graanprijzen,-evenals die van
het vlas in sommige jaren tot een ongekend niveau.
Het tprijspeil in die dagen was bijzonder gunstig en
ook de veehouderij deelde in de allerwege heersende
hausse.
Deze prijsstijging beperkte zich niet tot de land
bouwproducten, doch de deskundigen verklaarden haar
vooral uit de toenmalige goudvondsten in Californië
en Australië. Naar gelang er een toenemende geld-
ci'culatie te constateren viel, kwam dit ook en vooral
de producent ten goede. In de industrie stelde men
zich te weer tegen de voortgaande prijsstijging door
productieverhoging. In de landbouw kon de voort
brenging niet hoger opgevoerd worden en zo open
baarde zich de prijsstijging hier duidelijker dan bij
de afzet der industrieproducten. Steeds gunstiger
werd de ruilverhouding tussen landbouw- en industrie
producten voor de agrariërs, die in die dagen boven
dien profiteerden van de betrekkelijke stabiliteit van
lonen en pachten. Rond 1870 stegen echter de pacht
prijzen in onze provincie tot ongekende hoogte.
De grondprijzen waren in die kwarteeuw heel wat
gevoeliger voor de conjunctuur en reeds in 1860 met
40% gestegen in verhouding tot die van de veertiger
jaren der We eeuw.
Memoreren we ed opkomst van de bietenteelt, die
langzaam doch regelmatig toenam en zo zelfs dat
omstreeks 1870 Zeeland de provincie Noord-Brabant
teizijde streefde. De Coöperatieve Beetwortelsuiker-
fabriek te Sas van Gent begon in deze gunstige jaren
n.l. in 1872 haar eerste campagne.
Het hoeft geen betoog dat de gunstige conjunctuur
in die tijd zijn invloed ook had op de algemene wel
vaart. Ambacht en bedrijf floreerden mede. Dank zij
de vooruitstrevende elementen, die toen in landbouw-
kringen zich krachtig roerden, constateerde men alom
verbetering.
Maar dit was dan ook dubbel en dwars nood-
Waarna een nieuwe moeilijkheid kwamHoe kreeg
ze een betrekking Ze besloot de advertenties na te
pluizen en de eerste, die ze onder het oog kreeg, was
van de advocaat J. Dubois. Persoonlijke sollicitaties
a.s. maandagmiddag om 3 uur Riddergracht 47.
En daar was ze nu aangenomen. Meteen de eerste
keer al raak. Nu was ze er dus.
Ja, was ze er inderdaad al 7 Dat zou pas blijken
over drie maanden, als haar proeftijd verstreken was.
Dan had ze het gewonnen en was haar ideaal ver
wezenlijkt. Het ideaal, waarvoor ze vier jaar lang
zich ieder genoegen had ontzegd, omdat ze al haar
geld als een vrek verzamelde en er slechts wat van
gebruikte, als ze papier, carbon of een nieuw lint
nodig had. En eens in het half jaar de monteur be
talen, die haar machine schoonmaakte en controleerde.
Terwijl ze doorgaans een ruime greep deed in haar
banksaldo, als ze nieuwe kleren nodig had. Want ze
wist, dat ze er alijtd behoorlijk moest uitzien.
Een gemakkelijke baas leek die advocaat nu niet
bepaald Geen nylonbloesjes, geen blote benen en
geen rode nagels. Nu, dat laatste was niets voor haar.
En haar nylonbloesjes zou ze dan maar reserveren
voor de avonden en de zondag.
Voor een etalage bleef ze staan en bekeek zichzelf
in de spiegelruit. Ja, ze zag er netjes uit in haar
bruine mantelpakje. Smaak om zich te kleden had ze
gelukkig. Ze zou er wel voor zorgen, dat ze altijd
piekfijn gekleed was. Een baas, die al tijdens de
sollicitatie sprak over kleding, die hij niet wilde zien,
zakelijk. De lezer moge b.v. eens bedenken dat men
omstreeks 1860 nog maar vier provinciale veeartsen
telde in Zeeland. Ondanks dit feit sloeg de Zeeuwse
veeartsenijkundige dienst een schitterend figuur toen
in de jaren 1866 en '67 allerwege de veepest mee
dogenloos heerste. Vooral in Zuid-Holland en in de
meeste andere provincie's werden toen zeer ernstige
verliezen geleden doch onze provincie bleet bijna vol
ledig voor de veepest bewaard. Aan de stelregel dat
al het vee van een stal bij het constateren van een
ziektegeval moest worden afgemaakt, had men door
dit onverzwakt te handhaven te danken dat Zeeland
voor de noodlottige gevolgen gespaard bleef. Tevens
verbood het provinciaal bestuur in, 1860 de in- en
uitvoer van vee en besloot de Z.L.M. in dat jaar
geen enkele veetentoonstelling te organiseren.
Dat deze ramp van 1866-67 Zeeland voorbijging
moge blijkefl uit de volgende tabel ontleend aan „De
Nederlandse Landbouw"
Rennies herstellen prompt het evenwicht neutrali
seren alle overtollig maagzuur in een wip.
Op het moment dat ge Rennies neemt en deze smelten
op de tong, zakt de pijn, om na enkele minuten geheel
te verdwijnen. Neem toch Rennies. Gemakkelijk in
te nemen gewoon laten smelten op de tong. En
helemaal niet naar om in te nemen. Integendeel
smakelijk en onopvallend
Ing. Med.
Dit „intermezzo" kenschetst zekere toestanden uit
die tijden toen over het algemeen in onze provincie,
hoofdzakelijk door de transportmoeilijkheden, nog maar
weinig vee verhandeld werd naar buiten de provincie,
alwaar we treffende staaltjes over zouden kunnen ver
halen. Maar in 1868 werd door de Zeeuwse vee
houders onevenredig veel vee van de hand gedaan
aan opkopers uit de provincie's die zwaar geleden
hadden van de runderpest. Hierdoor verloor Zeeland
het meest waardevolle deel van zijn veestapel.
We zouden gaarne voortgaan met nog breder uit
te spinnen welke toestanden er in die tijd verder nog
heersten ten opzichte van landbouw, veeteelt en
paardenfokkerij.
Maar we zouden dit bestek belangrijk te buiten
gaan hierover dermate uit te wijden en vermelden
nog dat in die tijd naast Middelburg en Goes, Ie
weekmarkten van Axel, Oostburg en IJzendijke ook
reeds als de belangrijkste werden geregistreerd in de
alndbouwgeschriften
Axel was dan ook in die tijd weer één der meest
toonaangevende plaatsen in onze streek. Was het ook
niet Axel, dat een der krachtigst agerende plaatsen
was voor het stichten der Coöperatieve Beetwortel
suikerfabriek te Sas van Gent, waarvan de oprichtings
vergadering immers alhier plaats had
En toch zien wij, kinderen van deze eeuw" van
ongekende technische vooruitgang en perfectionering,
vaak met minachting terug op die tijd, die toch maar
een lange mensenleeftijd achter ons ligt.
lette er natuurlijk altijd op, wat ze wel droeg. Dus
ook dat was een punt van belang Steeds een ver
zorgd uiterlijk.
Ze liep weer verder en zag op de hoek een restau
rant. De lust bekroop haar om naar binnen te gaan
en zichzelf te tracteren. op een heerlijk maal. Maar
ze bedwong zich. Weliswaar waren de zeven magere
jaren nu voorbij en kwamen hopelijk de zeven vette,
in omgekeerde volgorde dus als het Bijbelverhaal.
Maar ze zou de huid niet verkopen voor de beer ge
schoten was. Ze moest er in de eerste plaats rekening
mee houden, dat ze een maand lang moest teren op
haar reserves. Misschien, dat ze in de avonduren
nog wat tikwerk kon klaarmaken. Doch ze zou haar
werkgevers er al vast op attenderen, dat ze er lang
zamerhand mee ophield. Konden ze uitzien naar een
ander.
Het aanvangssalaris viel haar tegen. Honderdtachtig
gulden. Ze had wel maanden gehad, dat ze het met
tikwerk bijna verdiende. Maar ja, dan was ze ook
in de weer van 's morgens vroeg tot 's avonds laat.
Nu zou het worden van 's morgens half negen tot
een uur of half zes 's avonds. En ruimschoots tijd
voor koffiedrinken. Bovendien zaterdagsmiddags vrij.
Het belangrijkste winstpunt was evenwel, dat haar
studie nu rente ging opbrengen. Tijdens neerslachtige
buien had ze zichzelf wel eens afgevraagd of ze er
ooit profijnt van zou hebben. Ze had al die jaren
deze moeilijkheid wel voorzien Hoe raak je aan de
slag, als je geen getuigschriften: hebt Als je pas
van de Ulo of de H.B.S. komt, is je diploma je ge
tuigschrift. En als je dan, na bijvoorbeeld een jaar
gewerkt te hebben bij dezelfde patroon, eens wilt
veranderen .beschik je bij je sollicitatie over het ge
tuigschrift van je vorige baas. Dan heb je tevens
practijk-ervaring, en dat miste zij ook.
Axel rond anno 1873.
Uit de talrijke feiten én gegevens in het Zeeuwse
jaarboekje van het jaar 1873 vond ik interessante
dj fers van de bevolking van het gewest, de tje1-
meenten en het rijk.
Zo bedroeg de totale bevolking onzeer provincie
op 31 december 1869 181.533 inwoners. Nog geringer
van bevolking waren Utrecht met 176.234 en Drente
als kleinste provincie met 108.257 inwoners. De totale
Nederlandse bevolking telde toen 3.652.072 inwoners.
Stellen we de bevolking van ons land momenteel
op rond 11 millioen inwoners dan kunnen we veilig
aannemen dat in ruim 80 jaar tijds onze Nederlandse
bevolking is verdrievoudigd.
Nu telde het inwonertal van Axel in, bovengenoemd
jaar 2750 inwoners. Naar de huidige bevolking van
tegen de 8000 zielen gerekend is de groei en toe
neming van de Axelse bevolking procentsgewijs wei
nig minder dan die van ons koninkrijk. Dank zij deze
verheugende groei is Axel b.v, in onze provincie
Zierikzee met een kleine 1000 inwoners voorbij ge
streefd. Zierikzee, dat nota bene in 1873 met 8045
inwoners nog de derde stad in onze provincie was.
De hoofdstad Middelburg telde toen 16.174 inwoners
en Vlissingen nog slechts 9897 zielen. Goes als vierde
had 6272 en Terneuzen dat nog niet veel betekende
in die tijd 3849 inwoners (bijna 1100 meer dan Axel).
Voor de lezers valt hieruit op te maken dat de
stijging van het Axelse bevolkingscijfer relatief wei
nig minder was dan die van Vlissingen dat zijn be
volkingsgetal eveneens met bijna 300% zag toenemen.
Deze bevolkingsaanwas behoort in Zeeland tot de
uitzonderingen. Alleen Terneuzen overtrof in ver
houding nog deze aanwas nu deze gemeente een in
wonertal heeft van ruim 14.000 zielen.
In verhouding tot alle andere provincies is Zeeland
dat in 1954 een zielental van 274.132 telde de schaarst
bevolkte provincie geworden. Naar inwonertal ging
Utrecht met 350% vooruit en is Drente nu ook Zee
land voorbij gestreefd.
En zo was ons stedeke met zijn gering inwonertal
van een tegenwoordige dorpsbevolking geen grote on
der de Zeeuwse zustersteden. Het had echter nog
ten volle zijn betekenis als „stad" met zijn kanton
gerecht, zijn drukke weekmarkt en zijn sterk agrarische
geaardheid.
Ondanks het slechten van haar poorten en wallen
was er nog altijd iets van dat oude aristocratische
karakter dat de ambachtshoofdstad kenschetst. Bij
feestelijke en andere gelegenheden hield Axel zijn
waardigheid als zodanig op en bij een koninklijk be
zoek was het Axel dat steeds naar die maatstaf werd
vereerd.
Vanzelfsprekend bestond de vroedschap overeen
komstig de desbetreffende wettelijke bepalingen toen
uit een geringer aantal leden.
Burgemeester in die dagen was dr. Hubert Johannes
van. Eek, die woonde in de Nbordstraat in het tegen
woordig door de heer P. Dekker-Oggel bewoonde
pand. Naar het schijnt was er op het moment dat ons
„boekske" gedrukt werd te Axel een raadsvacature,
althans er waren maar zes raadsleden vermeld, ter
wijl ook maar één wethouder werd genoemd, n.l. de
heer M J. van Vessem. Raadsleden waren verder de
heren P. van Fraayenhove, J. de Putter, A. S. van
Overstraten Kruysse ,S. A. de Smidt en J. D. Noske.
De politieke gezindheid was bijna unaniem liberaal.
Als secretaris functioneerde de heer J. van Doese
laar Schoonakker en als ontvanger de heer A. E. C.
van Dishoeck.
Als bijzonderheid zij ook nog vermeld, dat Zaam-
slag in dat jaar slechts 49 inwoners minder had dan
Enfin, ze had ditmaal eens een grote dosis geluk
gehad, doordat ze de laatste sollicitante was geweest.
Natuurlijk was die meneer Dubois het beu geworden,
telkens een andere sollicitante te woord te staan.
Daarom waren er weerstanden weggevallen en het
feit, dat ze feilloos zijn stenotje had uitgewerkt, deed
hem besluiten haar voorlopig aan te nemen.
Zo, dat was een overwinning. Haar stelregel, om
alles van het begin af zo secuur mogelijk te doen,
had nu zijn nut bewezen. En als ze dat in de toe
komst bleef handhaven, zou ze bij meneer Dubois wel
een vaste aanstelling krijgen.
Opgewekt neuriënd stak ze de sleutel in het slot
en opende da deur. Nu eerst maar eens een maal
klaar maken en dan nog wat tikwerk. Want deze
week moest ze zoveel mogelijk schoon schip maken,
zodat ze de eerste maand van haar betrekking bij
advocaat Dubois nog wat kon bijverdienen.
Hoofdstuk 3.
Die maandag zag ze toch nog wel een beetje op
tegen de baan, die ze nu ging beginnen. Doch juf
frouw Derks bleek een hartelijke collega te zijn
„Hang hier je mantel maar, deze kast is er speciaal
voor. En kom dan maar eerst even hier zitten. Dan
babbelen we wat en ik zal je een beetje wegwijs
maken. Meneer komt in de regel nooit vóOr half tien
en als hij zitting heeft, gaat hij binnen een kwartier
weer weg."
Het bleek geweldig mee te vallen. Josien Derks
vertelde over het werk en daarbij rookten beiden een
sigaret. „Maar doe het nooit als meneer er is, want
hij heeft een hekel aan moderne vrouwen."
Hanneke knikte. „Ik vermoedde al zoiets. Ik mag
tenminste geen nylonbloesjes dragen en ik moet
kousen aan hebben
Axel, terwijl het aangrenzende Zuiddorpe toen os
geveer evenveel zielen telde als tegenwoordig. De bi
volking van Overslag was beduidend hoger dan i
en bedroeg 505 zielen, Koewacht 2002, Westdorp
1486 en Sas van Gent zege en schrijve 1131 zielen
Nog een bijzonderheid vermelden we, n.l. het aaj
tal katholieke ingezetenen dat in onze gemeente 371
bedroeg en thans zeker ruim verviervoudigd zal ziji
De Axelse parochie van de H. Gregorius werd i
1873 bediend door pastoor P. van Vooren.
Waar de lezers zich wellicht ook over zullen ver
wonderen was dat er maar één arts in Axel was ge
vestigd. Dit was dr. A. de Fouw en als vroedvrou»
trad hier ter plaatse op mej. C. M. de Booy.
Onzuiver bloed is inderdaad veelal de oorzaak va
veler lijden aan Rheumatische Pijnen. Kruschen's zes
minerale zouten voeren de bloedzuiverende organen
nieuwe krachten toe, maken ze weer jeugdig. En zo
naarmate het bloed weer krachtig gaat stromen -
verdwijnen de pijnverwekkende onreinheden langs dl
natuurlijke weg. Vraag Kruschen bij Uw apothekei
of drogist.
Ing. Med.
Als hoofden van scholen vonden we vermeld do
heer H. van Wijngaarden (openbare lagere school) ei
J. Teygeler (bijz. school Molenstraat).
Onder het hoofd opgaaf van logementen vonden
we voor Axel vermeld „Het Gulden Vlies", L. B
A. Rolff,,'t Hof van Holland", wed. N. Steenput
„De Witte Leeuw", wed, M. S. Dees „De Vlas
bloem", D. F. l'Ecluse „Schippershuis", F. v. d,
Broeke„Hotel de la Station", F. van Laere-Dees.
Voor een tijd van welvaart we spreken niet vat
hoogconjunctuur in de tegenwoordige zin wildet
we nog op één eigenaardigheid wijzen, n.l. dat in die
tijd de emigratie uit Zeeland nogal in „trek" was.
Vooral, ja bijna uitsluitend maar de Verenigde Staten
Zo vertrokken in 1873 niet minder dan 112 hoofdei
van gezinnen met 48 vrouwen en 161 kinderen, it
totaal 321 personen naar de nieuwe wereld, waarvan
meer dan de helft uit het Land van Cadzand.
Merkwaardig dat uit alle delen der provincie ge
zinnen of personen emigreerden, maar uit Oostelijk
Zeeuwsch-Vlaanderen geen enkele. Of dit een bij
zondere oorzaak had is moeilijk te verklaren en met
alle liefde voor onze streek en stad zouden we toet
niet gaarne durven verklaren dat het hier in Oost
Zeeuwsch-Vlaanderen toen zo'n ideale toestand was,
dat het in niemands hoofd opkwam om te emigreren.
We menen het met de opsomming van enkele der
o.i. meest in het teken der belangstelling staande ge
gevens .hierboven gevoegelijk te mogen laten.
Het verheugt ons dat juist bij het van de pers komen
van dit nummer een groot, in Axel geboren historicus
van naam ons een heleboel andere en meer interes
sante dingen zal komen vertellen over onze streek
en stad, alsook over de afstamming van de bevolking
van dit goede land, overvloeiende van melk en honing.
Mr. Petrus Dieleman, die in de derde kwarteeuw
der vorige eeuw op Axelse bodem het levenslicht
aanschouwde en tientallen jaren lid van Gedeputeer
de Staten, alsmede voorzitter van de Z.L.M. was,
zal ons op zijn bekende wijze nog eens meevoeren
naar dat rijk onzer herinneringen dat toch nog altijd
voor velen zijn bekoring blijft behouden, zelfs on
danks degenen die beweren dat het maar weinig zin
heeft telkens naar die tijden van weleer terug te keren
in woorden en gedachten.
Laat ieder in dit opzicht alzo zijn hobby Wij
voor ons dus de „onze
Immers „In het verleden ligt het heden, in het nu
wat worden zal Niet in het minst geldt dit voor
het aloude streekcentrum en de ambachtshoofdstede
Axel
„Kousen, 7"
„Nu ja, ik mag niet met blote benen hier komen,
heeft meneer gezegd. En m'n nagels niet lakken."
„Dat weet ik. Precies hetzelfde heeft hij gezegd,
toen ik hier kwam solliciteren. Met uitzondering van
de nylon-bloesjes, want die bestonden toen nog niet."
„Werk je hier al lang 7"
„Bijna vijf jaar. Ik was 19, toen ik hier kwam.'
„Dan ben je net zo oud als ik. Ik ben ook 24."
„Maar nu ga ik trouwen. We hebben een huis, in
Noord. Geluk gehad."
„Fijn zeg. Wat doet je aanstaande man
„Aan de gemeente. Monteur bij de tram. Betaalt
goed."
„Vanzelf. Wat betaalt tegenwoordig niet goed
„O ja, wat heb je als beginsalaris gekregen
„Honderdtachtig gulden," antwoordde Hanneke ge
ringschattend.
„Niet veel hé Ja, hij is een beetje krenterig, maar
als hij geen aanmerkingen kan maken op je werk,
krijg je gauw genoeg meer. Maar vraag er niet om.
Als hij een goeie bui heeft, zegt-ie uit z'n eigen wel
„je krijgt volgende maand twintig gulden meer."
„Is dat bij jou ook zo gegaan
Josien knikte. „Je zult nog wel eens wat van 'm
moeten slikken ook. Hij kan, als hij zo een bui heeft,
zelfs grof zijn. Maar dan denk je bij je eigen maar
Vent, je bent niet wijzer. Dat doe ik ook. En de
volgende dag is hij weer heel anders. Zeg, waar
heb je gewerkt 7"
„Nergens," antwoordde Hanneke laconiek.
„Nergens 7 Hoe kan dat nou 7"
(Wordt vervolgd)
i afgemaakte
afgemaakte
aangetast
gestorven
zieke dieren
verdachten
hersteld
Zuid-Holland
96731
46437
15770
2893
34523
Utrecht
50416
30654
3564
475
16198
Zeeland
22
3
19
7
